آیین عزاداری در قم | آداب و رسوم مردم قم
عزاداری برای عزیزان ازدست‌رفته، قدمتی به درازای تاریخ و تنوعی به گستردگی پهنه‌ی جهان داره. آدم‌ها توی هر نقطه از این زمین پهناور به شکلی خاص برای عزیزان ازدست‌رفته شون عزاداری می‌کنن. توی فرهنگ‌های مختلف مذهبی هم، عزاداری برای بزرگان دین، شکل و آئین خاص خودشو داره. امروز می‌خوایم با بخشی از این میراث معنوی، یعنی سبک و سیاق عزاداری توی شهر تاریخی‌مذهبی قم آشنا بشیم.
تاریخچه عزاداری در قم
همون‌طور که می‌دونید، قم یکی از شهرهای تاریخی و مذهبی ایرانه که باتوجه به شواهد تاریخی، از اولین شهرهای شیعه‌نشین ایران هم محسوب می‌شه. مهاجرت گروهی از اعراب اشعری و شیعیان و فرزندان اهل‌بیت در گذشته، باعث شده که قم به‌عنوان مرکز بزرگ تشیع در جهان اسلام شناخته بشه. سابقه عزاداری در قم براساس بعضی منابع به دوران قبل از آل‌بویه برمی‌گرده. مردم قم از همون زمان با آئین خاص خودشون برای امام حسین عزاداری می‌کردن. به‌همین دلیل، یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین آئین‌های عزاداری محرم و صفر رو می‌شه توی این شهر دید. بعدها توی دوره صفوی، که مذهب شیعه در ایران به رسمیت شناخته شد، عزاداری هم در شهرهای مختلف گسترش پیدا کرد. کم‌کم مکان‌هایی به اسم «تکیه» توی زمان قاجار برای عزاداری و اجرای مراسم مذهبی ساخته شدن.
امروزه هم مردم متدین قم، نزدیک محرم سردر خونه‌ها و مسجدها و تکیه‌ها رو پرچم سیاه می‌زنن و به استقبال ماه عزا می‌رن. هنوز هم بافت مرکزی و اصلی شهر مثل گذشته میزبان مراسم عزاداری سنتیه. امروزه هم مراسم مختلفی مثل سخنرانی، مداحی، روضه‌خونی، تعزیه و… هرکدوم به‌شیوه‌ای خاص و جذاب در حرم مطهر حضرت معصومه و امام‌زاده‌ها و تکیه‌های مختلف اجرا می‌شن. توی تکیه‌های قدیمی این شهر مثل تكیه چهارمردان، تكیه میرزای قمی، تكیه حاج سید حسن، تكیه یزدی‌ها و تكیه باغ پنبه و… مراسم و آئین‌های عزاداری به سبک و سیاق تاریخی اون هنوز رونق داره. ازطرفی به‌خاطر وجود افرادی با ملیت‌های مختلف، مثل اهالی کربلا و نجف و افغانستان و اقوام لر و ترک‌زبان، آئین عزاداری توی قم تنوع بالایی داره.
برگزاری مراسم در حرم حضرت معصومه (س) و مسجد جمکران
از بین تمام مراسمی که توی مکان‌های مذهبی مختلف برگزار می‌شه، مراسم صحن حرم، مهم‌ترین و باشکوه‌ترین مراسم این شهره. همه دسته‌های عزاداری از هیئت‌های مختلف، در نهایت توی صحن حرم به هم می‌رسن و به بارگاه حضرت معصومه سلام و تسلیت می‌گن. یکی از مراسم مهم هرسال، عوض کردن پرچم سیاه گنبد حرم با پرچم جدیدیه که از حرم مقدس امام‌حسین به قم هدیه می‌شه. اساتید و علمای دینی شب‌های محرم توی حرم، سخنرانی و مداحی می‌کنن و همه اقشار و اقوام مختلف، به شیوه‌ی خاص خودشون عزاداری می‌کنن. روز عاشورا هم دسته‌های زنجیرزنی و سینه‌زنی همراه با روضه‌خونی توی سطح شهر می‌چرخن و از همه‌ی محله‌ها می‌گذرن تا درنهایت همه به صحن حرم برسن. همراه دسته‌ها تعزیه‌خوانی هم، به‌صورت گردان انجام می‌شه. البته تعزیه‌خوانی ثابت هم، در صحن بعضی امام‌زاده‌ها برقراره.
ازطرفی مراسم سخنرانی و مرثیه‌خوانی دهه اول محرم، توی مسجد جمکران برگزار می‌شه. دسته‌های عزاداری شهرهای اطراف استان قم هم روز تاسوعا و عاشورا برای عزاداری، توی مسجد جمکران جمع می‌شن.
قدیمی‌ترین تکیه‌های قم
تکیه‌ها درواقع یکی از پایگاه‌های مهم مسلمون‌ها و شیعیان بعد از مسجد به‌حساب می‌آن، که از زمان قاجار، به‌طور رسمی محلی برای برگزاری مراسم مذهبی و عزاداری‌ها بودن. شهر قم هم تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی زیادی داره که بعد از حرم حضرت معصومه و امام‌زاده‌ها، مکان‌های اصلی برگزاری عزاداری محسوب می‌شن.
بعضی‌هاشون مثل تکیه حاج سیدحسن و عشق‌علی 250 سال قدمت دارن. تعدادی از تکیه‌ها هم مثل تکیه یزدی‌ها، که پشت بازار قم قرارگرفته، و تکیه پنجه‌علی با 150 سال سابقه، همچنان محل برگزاری مراسم عزاداری محرم و صفر هستن. تکیه مدرسه حاج سیدصادق روحانی، تکیه ملامحمود، تکیه باغ‌پنبه، تکیه شاه‌خراسان، تکیه چهل‌اختران، تکیه شاهزاده‌حمزه و چهارمردان، تکیه اشراقی، قلعه عموحسین و آقاحسن‌گل هم از جمله تکیه‌های قدیمی شهرن که بیشتر از ۱۰۰سال قدمت دارن.
بعضی از این تکیه‌ها از زمان‌های دورتری به‌جا موندن، مثل تکیه‌ی میدان‌میر که مربوط به دوره اشعری‌هاست. بعضی‌های دیگه، زمانی محل برگزاری مراسم بودن اما امروزه تغییرشکل دادن یا اسم و کاربری‌شون عوض شده. مثل تکیه متولی باشی، که آقا سید محمدباقر، متولی آستان مقدس حضرت معصومه، اون رو بنا کرد و تا پایان دوره پهلوی دوم هنوز پابرجا بود. یا تکیه خروس! که امروزه به اسم تکیه خلوص یا گذرجدا شناخته می‌شه و مربوط به حدود 100 سال پیشه. اون زمان شاطرعباس نامی، سردسته خروس‌بازها، که توی میدون مسابقات خروس‌بازی زندگی می‌کرد، هرسال مراسم عزاداری رو توی اون میدون برگزار می‌کرده. بعضی از تکیه‌ها هم مثل تکیه میرزای قمی، که پشت مسجد جامع قم قرار داره، از گذشته تا امروز محل برگزاری مراسم مختلف مثل تعزیه بودن.
آیین عزاداری سنتی محرم در هیئت‌ها و تکیه‌های قم
همون‌طورکه می‌دونید، توی فرهنگ شیعیان، شهادت مفهومی مهم و تاثیرگذاره. در سراسر جهان شیعیان برای شهدای دینشون به سوگ می‌شینن و با عزاداری، یاد اون‌ها و ارزش‌های مذهبی‌شون رو زنده می‌کنن. عمده عزاداری‌ها، توی ماه‌های محرم و صفر برای امام حسین و یارانش برگزار می‌شه.
قم یکی از جالب‌ترین رسوم عزاداری تاریخی و سنتی رو داره که سابقه‌ی اون به زمان‌های خیلی دور برمی‌گرده. هرکدوم از محله‌های قدیمی شهر، مثل چهارمردان، حاج سیدحسن میران و عشق‌علی، توغ یا عَلَم مخصوص و برنامه عزاداری خاص خودشون رو دارن. طبق سنت‌های دیرینه‌ی قم عَلَم هر محله قبل از ظهر عاشورا باید همراه دسته از تکیه محل خارج بشه. توی این دسته‌های عزاداری از وسایلی مثل طبل، شیپور، سنج و حجله حضرت قاسم (یا به قول مردم طبق) هم استفاده می‌شه.
بعضی از هیئت‌های قدیمی سابقه‌ای طولانی توی عزاداری محرم دارن. مثل هیئت چهل‌اختران که نزدیک به 400 سال سابقه فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی داره. این فعالیت‌ها از زمان قاجار و پهلوی باوجود محدودیت‌هایی که درمورد عزاداری اعمال می‌شده، شروع شده و تا امروز ادامه داشته. دسته هیئت رزمندگان اسلام هم یکی از بزرگ‌ترین دسته‌های عزاداری قم محسوب می‌شه، که هرسال، روز عاشورا از مسجد امام حسن عسكری(ع) به سمت حرم مطهر حضرت معصومه(س) به‌راه می‌افته.
بقیه هیئت‌ها و تکیه‌ها و مراکز فرهنگی‌مذهبی، مثل مدرسه علمیه فیضیه هم، هرسال مراسم سخنرانی و عزاداری رو با حضور اساتید حوزه و روحانیون برگزار می‌کنن. یکی دیگه از دسته‌های معروف عزاداری قم، دسته‌ی هیئت چهارمردانه که چند سده قدمت داره و از دوران پهلوی تا امروز پابرجا مونده و بین مردم بسیار محبوبه. در ادامه تعدادی از آئین‌های مرسوم و دیدنی شهر قم رو معرفی می‌کنیم.
عزاداری جلوی سنگاب‌خانه‌ها
اون قدیم‌ها توی معابر مختلف مثل بازار، خونه‌ها، مکان‌های عمومی و مذهبی، کاسه‌های سنگی بزرگی قرار می‌دادن که مثل سقاخانه‌های امروزی بود. این سنگاب‌ها، از آب‌انبار و سرداب پر می‌شد و مردم برای رفع تشنگی از آب اون استفاده می‌کردن. اطراف سنگاب‌ها رو معمولا با کتیبه‌ها و عکس و چراغ‌های الوان تزئین می‌کردن و به اون محدوده اصطلاحا سنگاب‌خانه می‌گفتن. یکی از رسومات رایج، عزاداری و شبیه‌خوانی دسته‌ها جلوی در سنگاب‌خانه‌ها بوده! یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین سنگاب‌خانه‌ها، مربوط به مرحوم میرزا محمد، بوده که از زمان تاسیسش یعنی سال 1300 شمسی به مدت 30 سال، آب آشامیدنی عزاداران حسینی و دسته‌ها رو توی روزهای عزاداری محرم، تامین می‌کرده.
روضه‌های سنتی در خانه‌های قدیمی
توی بافت تاریخی شهر قم، خونه‌های قدیمی که بالای صدسال عمر دارن، هنوز هم محل برگزاری روضه‌های سنتی هستن. روضه‌خوانی به روش سنتی هنوز هم پس از سال‌ها یکی از روش‌های مرسوم و محبوب عزاداری بین مردم این شهره. این شکل روضه‌خوانی و مداحی توی قم نسبت به شهرهای دیگه رونق و جایگاه ویژه‌ای داره.
شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی
یکی از هنرهای نمایشی ارزشمند که پیشینه‌ای طولانی در ایران داره، هنر پرده‌خوانی و شمایل‌خوانیه. این هنرهای بومی، نوعی میراث معنوی محسوب می‌شه که در قم هم مثل شهرهای دیگه رایجه. پرده‌خوانی، زمینه‌ای برای پیدایش و شکوفایی نوع مذهبی این هنر نمایشی یعنی تعزیه و شبیه‌خوانی شده که از گذشته‌های دور جز جدانشدنی مراسم عزاداری در قم و بقیه شهرهای ایران بوده. اوج دوران شکوفایی و رونق این آئین عزاداری، در زمان قاجار بوده. تکیه‌ی میرزای‌قمی که مربوط به دوره حکومت فتحعلی‌شاه قاجاره، جز اولین جاهاییه که طبق شواهد تاریخی محل برگزاری تعزیه توی قم بوده.
بعد از اون هم در بقیه تکیه‌ها این روش رواج پیدا می‌کنه. مثلا مسجد امام حسن اولین‌بار سال‌ها پیش، هنر تعزیه رو با الهام از زنجیرزنی دسته‌های عزاداری تهران شروع کرد. روستای کاسوا هم یکی از میزبانان همیشگی هنر تعزیه است که هرساله توی ایام محرم و مناسبت‌های مذهبی دیگه این مراسم آئینی رو به‌شکلی ویژه برگزار می‌کنه.
یکی از باشکوه‌ترین مراسم تعزیه توی قم مربوط به تکیه یزدی‌هاست که با اسب و شتر و آلات جنگی به شیوه‌های مختلف امام‌خوانی، مخالف‌خوانی و ابوالفضل‌خوانی و… برگزار می‌شه. شکل دیگه‌ای از این نمایش‌های مذهبی، عصر عاشورای هرسال توی جمکران برگزار می‌شه. توی این مراسم، كاروان نمادینی رو به‌یاد اسرای کربلا شبیه‌سازی می‌کنن و براشون عزاداری می‌کنن.
تعزیه و طبل‌زنی
یکی از آئین‌های جالب عزاداری در قم، مراسم طبل‌زنیه که صبح روز عاشورا برای اطلاع مردم از حرکت دسته‌ها، انجام می‌شه. توی این مراسم چند نفر، روی افرادی که توی دسته هستن، گلاب و خاکستر می‌پاشن.
دسته «چهل اختران» با قدمتی ۴۰۰ساله
همون‌طور که گفته شد یکی از قدیمی‌ترین دسته‌های عزاداری قم، دسته هیئت چهل‌اخترانه که قدمتی 400 ساله داره. این دسته بزرگ‌ترین دسته تاریخی کشوره که جایگاه و نقش ویژه‌ای توی برگزاری مراسم محرم داره. هیئت چهل‌اختران، درهمه‌جای کشور محبوبیت و شهرت زیادی داره و سادات از تمام ایران برای حضور توی این دسته به قم میان. در صف اول این دسته، سادات با شال‌های سبز و با نظمی خاص قرار می‌گیرن. صف دوم دسته هم مربوط به بیمارانی می‌شه که برای شفاگرفتن از امام حسین توی مراسم شرکت می‌کنن. روز عاشورا این هیئت، با دسته‌های بزرگ عزاداری از بارگاه «چهل‌اختران» که توی یکی از خیابون‌های بافت تاریخی قم قرارداره و از مرقد مطهر پسر امام جواد، یعنی همون امام‌زاده موسی‌مُبَرقَع، با پای برهنه به‌راه می‌افته و جلوه‌ای از صحنه سوزناک عصر عاشورا رو در حرم حضرت معصومه به تصویر می‌کشه. دسته‌های این هیئت شامل دسته‌طبال، سینه‌زن، کودکان شیرخواره با گهواره، زنجیرزن و دسته حمل علامته.
این دسته شب قبل از شروع ماه محرم با چاووشی‌خوانی به سمت حرم راه می‌افته و با تسلیت به عمه سادات، به استقبال محرم می‌ره و شروع ایام عزاداری رو اطلاع می‌ده.
نذر شامی پزان
گروهی از خانواده‌های سرشناس قم، مثل خانواده آسیدحسین، هرسال محرم، مراسمی به اسم شامی پزان رو با کمک زنان و دختران برگزار می‌کنن و برای عزاداران حسینی نذری می‌پزن.
آیین چاووشی‌خوانی
چاووشی‌خوانی هم یکی دیگه از مراسم سنتی، مذهبیه که معمولا برای خبردادن جمعی ازش استفاده می‌شه. در گذشته توی ایران برای کسایی‌که به حج می‌رفتن هم، گروهی این کار رو با خوندن اشعار و صلوات‌فرستادن بر خاندان پیامبر انجام می‌دادن. این افراد همراه حاجیان در سطح شهر و روستا راه می‌افتادن و خبر به‌حج‌رفتن اون‌ها رو اعلام می‌کردن، تا مردم برای خداحافظی و بدرقه‌شون بیان. این سنت توی هیئت چهل‌اختران قم هم شب قبل از شروع محرم، انجام می‌شه. گروهی به‌صورت کاروان از روستاها و نقاط مختلف به‌راه می‌افتن و با خوندن شعر و نوحه، خبر آغاز محرم رو در سطح شهر، به‌اصطلاح چاووشی می‌کنن.
مشعل‌گردانی
دسته مسجد نجفی‌ها، که توی بازار گذرخان قرار داره، روزهای هشتم تا دهم محرم به سمت حرم حضرت معصومه حرکت می‌کنه و مراسم مشعل‌گردانی رو برگزار می‌کنه. این دسته پارچه‌هایی رو به عَلَم آویزون می‌کنه و اون‌هارو آتیش می‌زنه و بعد با عزاداری و نوحه‌خوانی جلوی حرم حضرت معصومه، به بارگاه اون حضرت عرض تسلیت می‌کنه.
نخل‌گردانی
مراسم نخل‌گردانی هم روز عاشورا، توی یکی از روستاهای تاریخی قم که قدمتی 400 ساله داره، برگزار می‌شه. این مراسم عزاداری باشکوه، با جابه‌جاکردن یک نخل به نیت تابوت سیدالشهدا انجام می‌شه. این نخل رو به امام‌زاده ساریه‌خاتون توی روستای دولت‌آباد می‌برن و برای سیدالشهدا عزاداری می‌کنن.
آتش‌زدن خیمه‌ها
عراقی‌های مقیم قم هم، ظهر عاشورا با آتیش‌زدن خیمه‌ها به‌صورت نمادین حمله عمر سعد به خیمه‌های حسینی رو به‌تصویر می‌کشن و در عزای حسین نوحه‌خوانی و سوگواری می‌کنن.
دسته عزاداری روحانیون
یکی از آئین‌های قدیمی رایج توی قم، حرکت دسته روحانیون از حوزه‌ها و مدارس به سمت حرم حضرت معصومه با پای برهنه‌ست. این رسم دیرینه رو اولین‌بار آیت‌الله عبدالكریم حائری یزدی، که موسس حوزه عملیه بود، برپا کرد. بعد از اون آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی و بقیه روحانیون هم این رسم رو به‌جا آوردن. این روزها هم تعدادی از علما و روحانیون قم با طلبه‌های خودشون در عزای حسین پای پیاده به سمت حرم می‌رن.
سینه‌زنی و جمع‌خوانی
مراسم سینه‌زنی و جمع‌خوانی هم آئینی باشکوه و سنتیه که همه هیئت‌های محله‌های مختلف توی مکانی جمع می‌شن و با سینه‌زدن و هم‌نوایی و همراهی با مداح، عزاداری می‌کنن.
مراسم پامنبری
این مراسم توسط خادمان تکیه برگزار می‌شه. اون‌ها کنار منبر می‌شینن و اشعاری از وقایع کربلا رو با نوایی آهنگین زمزمه می‌کنن، بقیه حاضران هم در اطراف اون‌ها به‌صورت دایره‌وار می‌شینن و باهاشون همراهی می‌کنن.
ثبت معنوی پنج آیین عاشورایی در قم
میراث معنوی یا ناملموس، به مجموعه‌ای از هنرهای بومی و آئین‌های سنتی، مراسم و جشن‌های ملی، مذهبی، تاریخی و مهارت‌های دستی و فرهنگ شفاهی یه منطقه گفته می‌شه. این میراث ارزشمند، یه‌جور گنجینه فرهنگی، تاریخی محسوب می‌شه که بیانگر تمدن یه کشوره و راهی برای انتقال فرهنگ و باورهای مردم به اقوام و ملت‌های دیگه‌ست. مثل تعزیه‌خوانی که ترکیبی از نقالی و نقاشی و… است و باورها و قصه‌های تاریخی و ملی و مذهبی ما رو روایت می‌کنه. آئین‌های عزاداری هم بخشی از این میراث هستن که تعدادی از اون‌ها به‌دلیل قدمت و سابقه طولانی که در قم دارن و جذابیت فرهنگی و تمدنی‌شون، به ثبت معنوی شدن.
طبق اعلام سازمان میراث‌فرهنگی قم، تعدادی آئین عاشورایی که قدمتی 100 ساله یا بالاتر دارن، پرونده ثبت معنوی دارن و 5 تا از این آئین‌ها به ثبت رسیدن. این آئین‌ها شامل مراسم پامنبری روستای قاهان، مراسم نخل‌گردانی روستای دولت‌آباد و قباد بزن، مراسم تعزیه‌خوانی روستای نویس و آیین سلام و تسلیت عزاداران به حضرت معصومه(س) هستن.
ما با انتقال سینه به سینه این رسوم و آئین‌ها، می‌تونیم به حفظ این دارایی ارزشمند کمک کنیم و ارتباط نسل آینده رو با پیشینه تاریخی و فرهنگی‌مون حفظ کنیم.
نویسنده: سمانه عبدی
من هم‌بازی کلماتم. با واژه‌ها سکوتم رو فریاد می‌زنم، به ادراکم شکل می‌دم، احساسم رو رنگ می‌زنم. اندیشه‌هام رو روایت می‌کنم و به تماشای خیال می‌رم. من هر روز در سرزمین سبز واژه‌ها کنار دروازه‌های معنا، زیر سایه آگاهی، اردو می‌زنم
