خرمهره سازی قم، رازی جاودانه به قدمت تاریخ
ایرانی‌ها از قدیم، اعتقاد خاصی به چشم زخم دارن، چشم زخم افسانه‌ای از یونان باستانه که مطابق اون روایت شده که وقتی شخصی به موفقیت می‌رسه حسادت دیگران باعث ویرانی خوشبختی اون میشه، اعتقاد به چشم زخم در بین مردم خیلی از جاهای دنیا رواج داره و هر کس بر اساس آداب و فرهنگی که توش بزرگ شده برای دفع چشم زخم راه‌های مختلفی رو امتحان می‌کنه؛ از دعا به گردن انداختن گرفته تا استفاده از سنگ‌های مختلف!
احتمالا شما هم از زبون کسی شنیده باشین که میگن فلانی چشمش شوره! این عبارت بیان همون چشم زخمه که معتقدن حس حسادت یا حتی حسرت یکی ممکنه باعث آسیب رسوندن به ما بشه. برای همی از قدیم با راه‌هایی مثل دود کردن اسفند یا استفاده از اشیای مختلف سعی میکردن چشم‌زخم رو برطرف کنن. یکی از سنگ‌هایی که از سال‌های خیلی دور برای رفع چشم زخم استفاده زیادی می‌شده سنگ خرمهره است.
خرمهره چیست؟
خرمهره یا خَرمک، مهره کوچیک سفالی با لعاب ابی رنگه که که منشا حیوانی و معدنی داره. نوع حیوانی این سنگ که در قدیم بسیار محبوب و گرانبها بوده به صورت مهره‌ای در گردن خرها به وجود میاد. این مهره رو با تیغ تیز از گردن خر بیرون می‌آوردن و همونطوری که حالت نرم داشته داخل آب مینداختن و سریعا به سنگی سفید تبدیل می‌شده.
مرکز تولید خرمهره از قدیم شهر قم بوده و تا امروز همچنان خرمهره سازی قم یکی از صنایع دستی اصلی این استان هست.
بدست آوردن دل شوهر با خرمهره!
خانم‌ها در قدیم باور داشتن که خرمهره باعث افزایش مهر و محبت شوهر میشه و یکی از هدیه‌های فامیل عروس به اون، خرمهره بوده. عروس پس از ساییدن کمی از خرمهره اون رو داخل شیرینی یا حلوا می‌ریخته تا داماد بخوره. موقعی که داماد مشغول خوردن اون شیرینی بوده، عروس زیرلب تکرار می‌کرده: ((چش! خر من باش! مثل خر فرمان‌بر من باش!))
همچنین در خراسان زنانی که هوو داشتن، مقداری از خرمهره ساییده شده رو با انگشتشون به پشت گردن شوهر می‌مالیدن و در دل زمزمه میکردن: ((چش! مَنتر ما باش!)) و عقیده داشتن که با این کار شوهر، مطیع اونها میشه.
در اردکان یکی از رسومی که بین خانم‌ها رواج داشته این بوده که وقتی زنی می‌خواسته شوهرش فرمان‌بردار اون باشه، در روز عروسی خرمهره رو بین دوتا انگشت شصتش می‌گذاشته و زمانی که مهره شروع به چرخیدن کرد با خودش می‌خونده: هَچُش خر من باش/ هرجِی که مِرَم هَمرِی من باش (بایست و مطیع و فرمان‌بر من باش و هرجا که می‌روم، همراه و پابه‌پای من باش)
در بین زنان بختیاری، زمانی که خانومی، شوهری کم مهر داشته که به دنبال بقیه زنان بوده؛ زن انقدر خرمهره رو می‌ساییده تا رنگ خون بشه. و در نهایت خرمهره ساییده شده رو همراه غذا به شوهرش میداده تا بخوره. به اعتقاد اونها این‌کار باعث افزایش محبت شوهر می‌شده.
در رامهرمرز، سفالگرها خرمهره‌هایی جفت می‌ساختن. زنان این مهره‌ها رو به گردنشون مینداختن و یا جفت مهره‌ها رو روی غذا و یا استکان چایی کسی که می‌خواستن محبتش رو به خودشون جذب کنن، به هم می‌زدند.
راه حل جلوگیری از زایمان زودرس در دستان خرمهره
در مورد خواص خرمهره داستان‌های زیادی هست. در فرخ نامه، دائرةالمعارف علوم و فنون و عقاید نوشته جمالی یزدی، گفته شده که خرمهره برای درمان نیش، زخم، ورم و زهر بسیار موثره.
زنان باور داشتن که اگر خرمهره ساییده شده رو بخورن، در آینده زایمان زودرس نخواهند داشت!
مردم خراسان برای درمان بیماری خروسک، که باعث التهاب حنجره و نای میشه، این مهره رو روی سنگی می‌‌ساییدن و اون پودر رو با شیر الاغ یا شیر مادری که نوزاد شیرخوار دختر داره مخلوط میکردن. اونها این ترکیب رو به اندازه یک قطره در بینی و یک قطره در گوش نوزاد می‌ریختن.
با خرمهره از بلایا دور بمان!
مردم ایران از قدیم برای رنگ آبی خاصیت‌هایی قائل بودن. از جمله این خاصیت‌ها رفع چشم زخم هست. در قدیم خرمهره آبی رنگ رو همراه با چشم گوسفند و نمک به منظور دفع بلایا، به سر شونه نوزاد وصل میکردن.
در کازرون کودکان، نوعروسان و زنان باردار برای دور موندن از بلایا خرمهره رو با عنوان سنگ ببین و بترک، به معنای ببین و از حسادت متلاشی شو، گردنشون میکردن. همچنین مردم نوع درشت خرمهره رو به گردن اسب و گاو شیرده می‌بستند. قدیمی ها باور داشتن که با این کار فرد از بلایا دور میشه و چیزی نمیتونه زندگی و خوشبختیش رو خراب کنه.
چطور بفهمم خرمهره اصل هست؟
گفته شده که برای اینکه بتونیم از خواص خرمهره استفاده کنیم باید اون سنگ اصل باشه.
درکتاب جواهرنامه، که در قرن بیستم درباره صفت‌ها، انواع، معادن، عیبها، روش‌های نگهداری، طبیعت و خواصّ جواهرات و سنگ‌های قیمتی نوشته شده،در وصف خرمهره اومده که این سنگ سفید که منشا حیوانی داره، دارای ظاهر بیضی و ناهمواری هست که اگر با فولاد آبدیده اون رو سوراخ کنند، در وسطش چیزی مثل چوب باریک دیده میشه.
یکی از باور‌های مردم برای تشخیص خرمهره اصل، این بوده که سنگ رو روی ناخن شصت دست چپ میگذاشتن و ناخن شصت دست راست رو روی اون میگذاشتن؛ اگر مهره اصل باشه می‌چرخه.
نقش خرمهره در ادبیات فارسی
شاعران بزرگی مثل سعدی، مولوی، سنایی و نظامی در تشبیهات و کنایه‌هاشون از خرمهره استفاده کردن. همونطور که سعدی در یجا گفته: اگر ژاله هر قطره‌ای دُر شدی/ چو خرمهره بازار ازو پر شدی
مولوی در کنایه‌ای گفته که: (( نزد خر، خرمهره و گوهر یکی است.)) در اینجا منظور از یکی کردن خرمهره و گوهر، قدر چیزی رو ندونستن هست.
خرمهره سازی قم، یک راز ناشناخته
گفته شده که در قدیم راز ساخت خرمهره در قلب دو سفالگر قمی بوده که با رازداری و پخش اطلاعات نادرست این دستور جادویی رو در انحصار خودشون حفظ میکردن.
هنر این استادکاران در پخش یکنواخت لعاب روی سطح سنگ و حتی داخل تمامی سوراخ‌ها، نچسبیدن سنگ‌ها به همدیگه و همینطور نبود اثرات شن و ماسه روی سنگه.
در حال حاضرهم، استان قم تنها تولیدکننده خرمهره در دنیاست. خرمهره که به عنوان یکی از صنایع دستی قم شناخته شده؛ به صورت نسل به نسل در خانواده سعادتمند منتقل میشه. کارگاه سید ابوالقاسم سعادتمند، تنها کارگاهیه که تا امروز هنوزم خرمهره سازی رو به همون روش اصیل و کهن انجام میده.
کشور‌هایی مثل: تاجیکستان، افغانستان، ازبکستان، آذربایجان، ترکیه و عراق از مشتریهای دائمی خرمهره سازی قم به عنوان چشم زخم هستن.
خرمهره یا کوجی به عنوان ((مروارید فیروزه‌ای ایران باستان)) در نمایشگاه اکسپو 2000 هانوور آلمان به ثبت رسیده و در کتاب موزه نیویوک به نام ((قم تکنیک)) معرفی میشه.
چطور یه خرمهره خوب بسازیم؟
خرمهره سازی قم دارای مراحل مختلفیه که به ترتیب شامل: آماده سازی خمیر، پودرلعاب و پخت هست.
1.تهیه گل یا خمیر
ماده اولیه خرمهره سنگ چخماق یا ریگ و نوع مرغوبی از سنگ‌های آذرین کوارتز با محتوای کلرید هست. این سنگ رو به حالت گردی که نه حالت نرم و نه سفت داره درمیارن. این پودر به تنهایی حالت چسبندگی نداره و برای ایجاد اون در گذشته از کتیرا و امروزه از سریشم (چسبی طبیعی که از منابع گیاهی یا جانوری استخراج میشه) استفاده میشه.
میزان سریشم مصرفی به اندازه و نرمی گرد سنگ چخماق بستگی داره. تعیین مقدار سریشم مصرفی از حساس‌ترین بخش‌های خرمهره سازی هست که در صورت اشتباه شدن نتیجه مطلوبی بدست نمیاد.
برای ساخت خمیر گرد زرد رنگی که شامل: نوعی گرد سنگ چخماق دانه‌ریز، نوعی گرد سنگ چخماق دانه‌درشت، گرد سریشم، که در گذشته به جای این ماده از کتیرا استفاده می‌شد، یک نوع گرد به‌‌دست‌آمده از گرد شیشه هست، رو با آب مخلوط گرده و ورز میدن.
2.قالب زنی
خمیر رو پس از ورز دادن یا به صورت دستی به شکل گلوله های ریز و یا با قالب شکل میدن.
قالب‌های سفالی برای تولید کم و قالب‌های فلزی برای تولید انبوه استفاده میشه. قالب فلزی خرمهره گرد به عنوان محبوب‌ترین نوع خرمهره برای ساخت اصیل ترین نوع این سنگ استفاده میشه.
3.خشک کردن
خرمهره ها بعد از قالب زنی مدت کمی داخل قالب سفالی شونه تخم مرغی می‌مونن و بعد از اون روی زمین زیر آفتاب پخش میشن.
4.تهیه لعاب خرمهره
در خرمهره سازی قم به دلیل اینکه لعاب کاملا سطح بدنه رو میپوشونه بهش ((لعاب پوششی)) میگن. این لعاب از پودری درست شده که حالت تیره و کدرکننده داره.
پودر لعاب شامل مواد زیر هست:
الف) توفال: رنگ آبی ایجادشده در خرمهره در اثرتوفال به وجود میاد. توفال تفاله اکسید مس هست. در مسگری‌ها زمانی که مس داغ رو داخل حوضچه آب سرد فرو می‌برن، یه گرد نازکی از مس داخل حوض ته نشین میشه. مسگری‌ها هر یک سال حوض رو خالی می‌کنن و این گرد رو استخراج می‌کنن.
ب) اُشنان: مهم ترین بخش تولید لعاب تهیه پودر اُشنان هست. این پودر رو از گیاه اُشنان که به علف قلیاب هم معروف است میگیرن. بوته‌های شیرین اُشنان ازشوره زار‌های اطراف قم جمع‌آوری و بعد به مقداری سوزونده میشه که شعله ور نشه. خاکستر اون به صورت یه ماده مذابه که بعد از سرد شدن به شکل سنگی سیاه درمیاد.
کارگاهای لعاب سازی بعد از خرید این سنگ ناخالصیاش رو جدا کرده و می‌سابن و با آسیاب کردن، اون رو به گرد قابل استفاده تبدیل می‌کنن. امروزه که خرمهره سازی قم از حالت سنتی به صنعتی تبدیل شده به جای اُشنان از کربنات دوسود و یا براکس استفاده می‌کنن.
پ) آهک: ابتدا آهک رو آب میدن تا به آهک مرده تبدیل و به تیکه‌های بزرگ تقسیم بشه. بعد از خرد کردن، اونو الک می‌کنن تا به اندازه موردنیاز برسه.
ت) خاکستر: خاکستر از سوزوندن مدفوع گاو تولید میشه. بخاطر عناصر موجود در علوفه، که تغذیه گاو هست؛ خاکسترنقش ویژه‌ای در تهیه لعاب داره. خاکستر پوشش شیشه مانندی به رنگ آسمون به مهره ها میده که در اثر شیره ایه که در دمای 900 تا1000 از لعاب تولید میشه.
ج) چیدن داخل سونه
سونه ظرف سفالی هست که به شکل استانبولیه. این ظرف مقاوم در برابر حرارت کورۀ سفاله و به همین جهت خرمهره‌هارو به همراه پودر لعاب داخلش میچینن تا داخل کوره بزارن.
5 .پخت
حرارت لازم برای پخت خرمهره 1000تا1050 درجه سانتی‌گراد هست. این حرارت باید در طول 24 تا 36 ساعت به مرور افزایش پیدا کنه.
بعد از روشن شدن کوره همونطوری که حرارت به آرومی بالا میره، دوده سطح مهره‌ها رو می‌گیره. این دوده به مرور با افزایش دمای کوره از بین میره و مهره‌ها قرمز رنگ میشن.
بعد از رسیدن کوره به دمای هدف، کوره رو خاموش می‌کنن و تمام مسیرای کوره رو می‌بندن. بعد از 48 ساعت که مهره‌ها به آرومی سرد شدن اونها رو خارج می‌کنن. حالا مهره‌ها بدون اینکه بهم چسبیده باشن آبی رنگ شدن.
در گذشته خرمهره فقط به صورت مهره‌های کروی برای چشم زخم، افزایش محبت و یا حتی درمان استفاده می‌شده. اما امروز این هنر استفاده گسترده تری پیدا کرده و کاربردی ترشده. این سنگ در حجم‌های مختلف و تزئینی به شکل نماد های مختلف و یا حتی به روی گلیم، جاجیم، شیشه، کاشی، آیینه،جاکلیدی و یا در معماری داخلی استفاده میشه.
نویسنده: عسل پاک نفس
تو دنیایی که پر از حقیقت های تلخه، اخرین پناه آدم خیالات تو سرشه. مینویسم چون دنیای خیال مرز نداره…
