راهنمای سفر به شهر تهران | روایتی نو از پایتخت

در زمان حمله افغان‌ها به ایران، نادر شاه افشار لشکر افغان‌ها رو شکست داد و اون‌ها رو از تهران بیرون کرد و به حکومت رسید. اما در زمان حکومتش این شهر پیشرفت و تغییر خاصی نکرد. اما بعد از دو دهه در سال 1137 شمسی (1172 میلادي) به‌دلیل موقعیت استراتژیکی که داشت، مرکز عملیات جنگی کریم‌خان زند شد. او در ارگ صفوی توی تهران، به تخت نشست و خودش رو وکیل‌الرعایا نامید و توی محدوده ارگ چند عمارت ساخت ولی بعدش به شیراز رفت و اون‌جا رو پایتخت نامید.

تهران چطور دارالخلافه شد؟

بعد از مرگ کریم‌خان، آغامحمدخان که پسر رقیب شاه زند بود، به‌سرعت به تهران اومد و تمام نواحی اطراف اون رو تصرف کرد. اون برای اولین‌بار تهران رو پایتخت ایران اعلام کرد و در نوروز سال 1175 شمسی، یعنی حدود 230 سال پیش، (مارچ 1796 میلادي) در ورامین تاج‌گذاري کرد. شاه قاجار ارگ دوران صفوی رو توسعه داد و ایوان تخت مرمر رو ساخت.

دلیل انتخاب تهران برای پایتخت موقعیت استراتژیک اون و احاطه شدنش با کوه‌های البرز بود که از نظر نظامی و راهبردهای جنگی موقعیت ممتازی ایجاد کرده بود. همین‌طور تامین آب شهر از بارندگی‌های ارتفاعات البرز ونزدیکی به استرآباد و مازندران که خواست‌گاه ایل قاجار بود، هم دلایل مهمی بودن. ازطرفی نزدیکی به ایلات افشار و شاهسون در ساوجبلاغ و شهریار و خلج‌های ساوه و عرب‌های ورامین که از هواداراهای آغامحمدخان بودن، مزید برعلت شد.

از اون زمان تهران اهمیت و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد و جمعیت و امکانات با سرعت چشم‌گیری به اون سرازیر شدن. در این دوره با ساخت بازار قدیم تهران و مسجد شاه و گسترش محله‌ها، فرهنگ شهرنشینی تازه‌ای هم ایجاد شد. بعد از شکست فتحعلی‌شاه از روسیه و جدایی قفقاز و مرو هم، تعداد زیادی مهاجرگرجی، لنکرانی، ایروانی و مروی به تهران اومدن و جمعیت تهران در زمان ناصرالدین‌شاه به 150 هزار نفر رسید. به‌همین دلیل به دستور شاه، حصار طهماسبی تخریب شد و شهر گسترش پیدا کرد و اولین خیابون تهران به‌نام ناصری ساخته شد که همون ناصرخسروی امروزیه. شاه قاجار دو ایرانی و یک مهندس فرانسوی رو مسئول گسترش شهر با نقشه جدید کرد و تهران جدید رو با حصاری شبیه باروی هشت ضلعی پاریس محصور کرد و سیزده دروازه براش ساخت که تا زمان پهلوی پابرجا بود.

در اون زمان اولین محله‌های تهران شکل گرفتن. چال‌میدون و چال‌حصار که به‌دلیل خاک‌برداری برای ساخت حصار تشکیل شده بودن، محله عودلاجان و سنگلج که محل تامین آب شهر بودن و محله بازار که همگی الان جزء بافت تاریخی شهر هستن. قسمت‌هایی از این محله‌ها در حال‌حاضر محدوده پارک شهر تهرانه و بخشی از محله بازار هم جز بازار فعلی تهرانه. در زمان ناصرالدین‌شاه سفرهای خارجی شاه، هم شکل و شمایل شهر و بناها رو عوض کرد و هم رفاه و تمدن رو به شهر آورد. تلفن، واگن اسبی، تلگراف، خط‌ آهن و دوربین عکاسی از مظاهر تمدنی بودن که اون زمان وارد تهران شدن و جمعیت و رفاه بیشتری رو به تهران جذب کردن. هرچند که مردم از ابتدا با بعضی از اون‌ها کنار نیومدن و به روایت روزنامه ناصری از ماشین دودی وحشت داشتن اما رفته‌رفته این وسایل و سبک‌زندگی جدید بین تهرانی‌ها جا افتاد. همین‌طور غذاهای فرنگی مثل اسلامبلی پلوی ترکی (استانبولی امروزی) و به‌دنبالش کارد و قاشق و چنگال هم در این زمان به پایتخت اومد.

توی این دوره معماری غربی راهشو به بناهای شهر باز کرد و اول از همه ارگ سلطنتی با عمارت‌ها و قصرهایی به‌شکل اروپایی و فرانسوی گسترده شد. تالار اصلی، تالار آینه، کاخ ابیض، شمس‌العماره، تکیه دولت و حرم‌سرای ناصری توی این دوره اضافه شدن. در زمان پهلوی به‌جای تکیه و حرم‌سرا، بانک‌ملی و وزارت دارایی و… ساخته شد. در این دوره کم‌کم با تعریض خیابون‌ها و تخریب بافت قدیمی، شهر با نشونه‌های تمدن و شهرسازی غربی نو شد. با ورود معمارهای اروپایی و تغییر سبک استادکارهای قدیمی ایرانی شهر از شکل سنتی درومد و در سال 1311 اسم دارالخلافه از روش برداشته شد. توی دوره ناصرالدین‌شاه تغییرات فرهنگی و معماری و جغرافیایی و… تحت‌تاثیر غرب و اروپا شکل گرفت و مناسبات سرمایه‌داری و سلطه‌گری اروپا کم‌کم گسترده شد.

سرگذشت شهر تهران در دوران پهلوی

با انقراض قاجار و روی‌ کاراومدن پهلوی بعد از جنگ جهانی اول، تهران پر از مهاجرهای خارجی شد. حصار ناصری تخریب و خیابون‌کشی‌های جدید پهلوی شروع شد و شهر با پیدایش اقتصاد نفتی به مسیر توسعه افتاد. توی دو دهه حکومت رضا پهلوی دولت اجرای عمده پروژه‌های معماری رو دست گرفت و سبک معماری رو تعیین می‌کرد. این پروژه‌های وسیع به‌سرعت چهره سنتی شهر رو مدرنیزه کرد و فرصتی ویژه برای معمارهای ایرانی و خارجی فراهم کرد. دروازه‌ها و حصارهای قدیمی تخریب شدن و به‌جای اون‌ها، بلوارها و خیابون‌های جدید و پیاده‌روهای مجزا شکل گرفتن. راه‌های اصلی به میدون‌های اصلی می‌رسیدن که وسط هرکدوم، مجسمه‌ای از یه قهرمان ملی بود.

به ‌این‌ترتیب درطی 15 سال به‌سرعت نظمی تازه در شهر نمایان شد که فرصت‌های تجاری جدیدی برای توسعه شهری فراهم می‌کرد. ساختار شهر عوض شد. با همکاری معمارهای خارجی، ساختمون‌های ارگ‌سلطنتی و محله شاهی تبدیل به وزارت‌خونه‌های باشکوه شدن. از مهم‌ترین میدون‌های دوره پهلوی، شهیاد یا آزادی فعلی بود که در 50 هزار مترمربع ساخته شد. معماری اون تلفیقی از معماری مدرن و تزئینات نمادهای پیش از اسلام و پس از اسلامه که بیان‌گر هویت معماری ایرانی در گذشته است.

از اوایل دهه 40 شمسی، خانواده‌های تهرانی که در مرکز شهر در خانه‌های زیبا ساکن بودن، توی تابستون به‌دلیل گرمای طاقت‌فرسا به ویلاهای ییلاقی جدید ارتفاعات شمیران می‌رفتن. کم‌کم در دهه 50 شمسی این تهران متروک (قسمت مرکزی و جنوبی تهران فعلی که به که-ران یا آبادی گرمسیر معروف بود) به ییلاقات شمیران وصل شد. درواقع این کوچ تابستونه موجب گسترش عمودی شهر در محور جنوب به شمال شد و شهر از محوطه اطراف بازار تا دامنه البرز و تپه‌های سرسبز شمیران گسترده شد. از این زمان، طبقه‌بندی‌های اجتماعی جدیدی براساس فضاهای شهری تازه شکل گرفت و شهر ساختاری دوگانه از مردم بالانشین و پائین‌نشین به خود گرفت.

بعد از اون طرحی برای گسترش افقی شهر در محور شرقی- غربی هم شروع شد. این طرح با ساخت مجتمع‌های مسکونی در لویزان و اکباتان و شهرک‌غرب و بزرگراه‌های شرق به غرب و جنگل‌کاری و ساخت ترمینال مسافربری شهری، تونست از توسعه بیشتر شهر در نقاط جنوبی جلوگیری کنه. توسعه شهر تا زمان جنگ و قبل از حملات موشکی ادامه داشت. بعد از گذر از بحران 8 ساله دوباره راه توسعه باز شد و تا اوایل ده 80 شمسی وسعت شهر به بیش از 730 کیلومتر مربع و جمعیتش به بالای 7 میلیون‌ نفر رسید. امروز تمرکز منابع و امکانات و فرصت‌های شغلی و…، جمعیت این شهر رو به 12 میلیون نفر رسونده.

جغرافیای تهران

تهرانی که ازش حرف می‌زنیم، امروزه از شمال تا شمال غربی با رشته‌کوه‌های البرز احاطه شده و از جنوب منتهی به کویره. درواقع تهران فعلی از اتصال مناطق گرم‌سیری کویری (که‌ران یا تهران قدیم) به ارتفاعات سردسیری شمالی (شمیران) به‌وجود اومده. به‌همین خاطر ترکیبی از آب‌وهوای سرد و مرطوب در ارتفاعات شمالی، معتدل و نیمه‌مرطوب در کوهپایه‌ها و گرم و خشک در اقلیم کویری جنوب شهره. یعنی اگه از شمال به جنوب تهران برین، انگار که به سه شهر یا منطقه مختلف سفر کردین. توی زمستون‌ها که در ارتفاعات بارش برف و بارون سنگینه، جنوب شهر هوای خنک ملایمی داره. به‌خاطر آب‌شدن برف کوه‌ها توی تابستون، رودخونه‌های زیادی در سطح شهر ایجاد می‌شن. این مسیرهای آبی قدیم‌ترها به آبیاری باغ‌ها و پرکردن قنات‌های شهر کمک می‌کردن.

کوه پوشیده از برف دماوند که یکی از نمادهای مهم ادبیات و افسانه‌های کهن ایران‌زمینه، از مهم‌ترین عارضه‌های جغرافیایی تهران و نماد این شهره. قله دماوند با 5678 متر ارتفاع در هوای صاف از تمام نقاط شهر دیده می‌شه.

ساختار شهر تهران

تهران دارای 22 منطقه شهرداریه که با الهام از تقسیم‌بندی شهری پاریس ایجاد شدن. بعضی از این مناطق قدمتی طولانی دارن مثل شهرری، بازار تهران، سی‌تیر و میدان بهارستان (که از قدیم با تمرکز سیاسی شناخته می‌شده). بعضی دیگه اما نوظهورن مثل دهکده المپیک. بعضی محلات هم مثل شهرنو یا محله قدیمی کلیمیان، متروک و خالی از سکنه شدن. معماری بخشی از محله‌های قدیمی تهران تحت تاثیر سفرهای خارجی پادشاهان اون زمان بوده، مثل شهرک اکباتان و غرب و محله نارمک که آمریکایی‌ها اون رو طراحی کردن. بعضی محله‌ها مثل محله یهودیان هم، به‌دنبال سیل مهاجرت اقوام و اقلیت‌های مختلف به تهران ایجاد شدن.

تقاطع سی‌تیر و جمهوری که اسم قدیمیش چهار راه ادیان بود یکی از محله‌های قدیمی تهرانه و هنوز هم بخش‌هایی از خیابون جمهوری حال‌وهوای اون روزهاشو داره. لاله‌زار هم یکی از قدیمی‌ترین خیابون‌هاست که ناصرالدین‌شاه با الهام از شانزه‌لیزه ساخت. این خیابون از باغ مصفای لاله‌زار رد می‌شد و روزگاری نمادی از هنر و نوگرایی در ایران و تهران بود. تعداد زیادی تماشاخانه و سینما و سالن تئاتر توی این قسمت شهر بودن و بعدها با اضافه‌شدن کافه‌ها و فروشگاه‌ها و… لقب شانزه‌لیزه تهرانو گرفت. در تهران امروزی اما این منطقه در انحصار صنف لوازم برقیه و دیگه اثری از اون زیبایی‌ها نیست و جلوه‌ای شلوغ و متفاوت گرفته.