فرش قم | تافته‌ای جدا بافته

در سفر به شهر قم، فرصتی دست می‌ده تا تاروپودِ رج به رجِ فرهنگ و آداب مردم ایران رو، در هنر فرشِ دست‌بافتش ببینین. به باغ پر نقش‌ونگار فرش قم، خوش اومدین. جایی که بعد از دیدنش چاره‌ای جز سکوت و حیرت ندارین. پس بیاین با هم در تاریخ چندهزارساله ایران که تو نقش هر قالیش به رخ کشیده شده، قدم بزنیم.

داستان فرش اصیل ایرانی

اگه بخوایم از اولین‌های فرش تو ایران صحبت کنیم به فرش پازیریکی می‌رسیم که اسمش برای همه مردم دنیا آشناست. پازیریک اسم قدیمی‌ترین فرش دنیاست که افتخارش رو ایران به دوش می‌کشه. بی‌دلیل نیست که هر جای دنیا برین اسم فرش و ایران رو کنار می‌شنوین. قدمت قالی پازیریک به سه الی چهار قرن قبل از میلاد (بیش از ۲۴۰۰ سال پیش) می‌رسه. گفته می‌شه این فرش برای پوشوندن اسب به کار می‌رفته. وجود نقش‌ها و رنگ‌های مشترک با نقوش تخت‌جمشید در دوران هخامنشیان، دلیلی برای اصالت و قدمت این فرش به ایران باستانه. پازیریک حدود ۷۴ سال پیش (سال ۱۹۴۹ میلادی) در قبر یه نجیب‌زاده تو یه دره‌ی خشک در قزاقستان پیدا شد. تمام الیاف این فرش از پشم بافته شده. در حال حاضر، پازیریکِ اصلی تو موزه‌ی آرمیتاژ (Hermitage ) در کشور روسیه نگهداری می‌شه. با اینکه هنوز به طور دقیق مهد این فرش معلوم نیست؛ ولی شواهد زیادی برای زادگاه پازیریک در آسیا و ایران وجود داره.

تاریخچه فرش قم

بعد از آشنایی با فرش پازیریک بهتره بریم سراغ فرش دستبافت قم که کنار سوهان خوش‌مزه‌ی این شهر به‌عنوان سوغات، دلبری می‌کنه. فرش دستبافت قم با تنوع بالایی که در نقش و رنگ داره از مهم‌ترین صنایع‌دستی این شهر به‌حساب میاد.
شاید جالب باشه بدونین، درحالی‌که بیشتر فرش‌های شرقی عتیقه هستن، فرش قم تاریخ خیلی زیادی نداره. قدمت فرش در شهر قم به حدود کمتر از صد سال پیش می‌رسه. اما تو همین مدت کوتاه به‌خوبی تونسته جای خودش رو بین شهرهای مهم تولید فرش دستبافت در ایران باز کنه. فرش‌بافی در قم، بین مردم روستا کم‌کم رونق گرفت و به یکی از مهم‌ترین قطب‌های صنعت فرش در ایران تبدیل شد.
پرزهای فرش قم معمولاً محکم و خشنه ولی اگر به صورت ابریشم بافته بشه لطافت بسیار بالایی داره. قم به‌مانند شهرهای مهم فرش‌بافی مثل تبریز، اصفهان و کرمان، مرکزی برای صنعت فرش‌بافی نداره و بیشتر به صورت کارگاه‌های خونگی و شخصی انجام می‌شه. تعداد بافنده‌ها تو کارگاه‌های قالی‌بافی این شهر معمولاً به سه تا چهار نفر محدود می‌شه.

خصوصیاتی که فرش قم رو تبدیل به تافته‌ای جدا بافته کرده

تو هر کاری ثابت شده که تجربه نقش مهمی داره. فرش‌ قم هم تو سال‌های اولی که بافتش شروع شد به خاطر نوع پشم‌هایی که استفاده می‌کردن کیفیت بالایی نداشت. به مرور زمان هم نخِ به‌کاررفته کیفیت بهتری پیدا کرد و هم نقشه‌های متنوع‌تری برای بافت طراحی شد. این تغییر نتیجه بزرگی مثل اولین بودن در دستبافت ابریشمِ ایران رو داشت.

معمولاً فرش‌های دستبافت به خاطر دخالت نداشتنِ ماشین در تولید اون‌ها، خطاهایی در بافت داره. این خطا‌ها می‌تونه خیلی ریز باشه، طوری که فقط افراد ماهر می‌تونن تشخیص بدن ولی در کیفیت و قیمت فرش اهمیت ویژه‌ای داره. فرش دستبافت قم کم خطاترین فرش بافته شده در ایران شناسایی شده. نظم بی نهایتی که تو بافت این فرش‌ها به کار رفته، شما رو به شک میندازه که آیا این فرش واقعاً دست‌بافته یا ماشینی. افرادی که تخصصی در زمینه فرش دارن با دقت در مواردی مثل: نگاه به پشت فرش، طرز بافت، نخ و نقشه‌ای که برای بافت استفاده شده، اصالت فرش قم رو تأیید می‌کنن.

آفریدگارِ یه اثر هنریِ موندگار مثل فرش بودن، چیزی کمی نیست. اگه از نزدیک شاهد بافت فرش بوده باشین، حتماً سختی و مشقتی که بافنده‌ها برای هر گره از فرش با عشق تحمل می‌کنن رو درک کردین. گرهِ فرش‌های قم بسیار نازکه به همین دلیل دقت و حوصله زیادی لازمه. وجود تراکم بالا تو فرش قم ویژگیِ  مهمیه که از سایر فرش‌ها متمایزش می‌کنه. تراکم بالا، بافت فرش رو دشوارتر و ارزش نهایی رو بیشتر می‌کنه. یه ویژگی خیلی مهم دیگه که بافنده‌ها تو فرش‌های ابریشم  این شهر رعایت می‌کنن؛ استفاده از ابریشم طبیعی برای بافته. نخ ابریشم همون چیزیه که درخشش و نرمی رو تو این فرش‌ها به وجود میاره.

طرح‌های فرش قم

باغ پر رونقی که ازش حرف زدیم، طرح‌های متنوعی هست که تو هر فرش جا خوش کرده. تو این منطقه بافندگان به دنبال پیروی از طرح خاصی نیستن. تنوع طرح در فرش‌های قم بسیار بالاست شاید علتش بافنده‌هایی باشن که از گوشه کنار ایران به این شهر مهاجرت کردن. بین طرح‌های قالی قم و کاشان شباهت‌هایی هست، اما تفاوت‌های جزئی که وجود داره اون‌ها رو از هم متمایز می‌کنه. با اینکه نقشه‌ی قالی‌های قدیمی‌تر از کاشان و اصفهان اقتباس می‌شد، اما با خلاقیت طراحان قم به سرعت تکامل پیدا کرد. طراحان قمی، سبک جدیدی در صنعت بافندگی ایران پدید آوردن که مورد توجه کارشناسان فرش قرار گرفته. این سبک با ویژگی‌هایی مانند طراحی استادانه، هماهنگی نقش‌ها و رنگ‌های منحصربه‌فرد به سبکِ فرش قم معروف شده. از عمده طرح‌های که برای بافت فرش در قم استفاده می‌شه به شاه‌عباسی لَچَک تًرَنج، شاه‌عباسی اَفشان، محرمات، ترنجی کف ساده، بندی کتیبه‌ای، محرابی گل فرنگ، ظن السلطانی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، بندی خشتی به‌ویژه (موزائیکی بختیاری)، بته‌ای، درختی و طرح افشان اشاره کرد. در فرش قم تقارن و ترکیب درست در اجزا، همیشه وجود داره. حتی اگر تقارن کلاسیک نباشه، مثل لچک ترنج و … تکرارپذیری ساده، چیدمان مناسب در مقاطع مختلف و تناسب‌های رنگی، برای رسیدن به تعادل در طرح اون فرش مد‌نظر قرار گرفته می‌شه.

 طراحی این فرش‌های طوریه که انتخاب از بینشون واقعاً کار سختیه. بعضی فرش‌ها این‌قدر ریز نقشه که نشون از طراحی خبره برای نقشه اون داره. گم شدن تو این باغ پر نقش چیز عجیب و بعیدی نیست. دنیایی که آدم‌ها رو با هر روحیه و شخصیتی که داشته باشن به راحتی سر ذوق میاره.

رنگ‌بندی در فرش‌های قم

برای پیاده کردن طرح‌های خاصی که تو فرش ایرانی به خصوص فرش قم هست به رنگ‌های برگزیده احتیاجه. یکی دیگه از علت‌هایی که فرش قم رو در دنیا برجسته و مشهور کرده رنگ‌های خیره‌کننده‌ و زیباییه که تو بافت این فرش استفاده می‌شه. در سال‌های اولیه که بافت فرش قم آغاز شد؛ رنگ‌های به‌کاررفته، محدود به شش رنگ بیشتر نمی‌شد. تنوعی که امروزه تو رنگ‌های فرش قم دیده می‌شه خبر از پیشرفت این فرش در رنگ‌بندی میده. تعداد رنگ‌های به کار رفته تو فرش‌های امروزه به بیش از ۴۰ رنگ می‌رسه. هر چه تعداد رنگ تو فرش بیشتر باشه بافت اون فرش سخت‌تر می‌شه، اما در نهایت نتیجه کار خیره‌کننده‌تر و جذاب‌تر خواهد بود. رنگ‌های اصلی که در فرش قم به چشم می‌خوره شامل ۱۶ رنگ: لاکی روشن و تیره، مشکی، خاکی، طلایی،

نخودی، بژ، قهوه‌ای سوخته و روشن، آبی روشن و سیر، مسی، سرمه‌ای و کرم روشن و تیره‌ست. تنوع رنگ تو فرش دستباف قم برای نوع ابریشمی بسیار بیشتر از نوع پشمیه.

فرش قم چطور بافته می‌شه؟

شاید باورتون نشه واسه خلق یه فرش که اثر هنری تمام و کماله به ابزاری ساده مثل: چاقو، قلاب، قیچی و شانه احتیاجه. بافنده‌‌ها با عشق و حوصله، تکه نخی برمی‌دارن و شروع به بافت می‌کنن. قبل از این‌که نخ رو، روی چله‌ی قالی محکم کنن اضافه‌ی اون رو می‌برن. بافنده‌های قم از گره فارسی برای بافت فرش استفاده می‌کنن و گره به گره رو تا پایان تمام رج ادامه می‌دن. پس از اتمام کار، تکه‌های ضخیم نخِ پود رو بین تار می‌کشن و بعد گره‌ها و پود رو با استفاده از شانه سنگین (کَرکیت) به هم می‌چسبونن. این کار واسه حفظ گره‌ها تو جای خودشون انجام می‌شه. الگوی فرش به طور مرتب بررسی می‌شه تا مطمئن بشن هر رنگ و نخ در جای مناسب خودش قرار گرفته. بافت فرش اون‌قدر دقیق انجام می‌شه که هیچ خطایی در اون جایز نیست. بافندگان ماهر قم می‌تونن، روزانه حدود ۸۰۰۰ گره رو روی قالیچه‌ای به عرض صد سانتی‌متر و تراکم گره یک میلیون در هر متر‌مربع انجام بدن. اگه فرشی ۱۵۰ سانتی‌متر طول داشته باشه، تقریباً به یک سال زمان برای بافت اون احتیاجه. قالی‌های قم اغلب به‌صورت قالیچه یا در اندازه‌های کوچک بافته می‌شه و یکی از زینتی‌ترین فرش‌های شرقی در بازارهای جهانی به شمار میره. مردم ترجیح می‌دن همچین اثر هنری ارزشمندی رو به دیوار قاب کنن تا اینکه زیر پا بندازن.

قیمت‌گذاری فرش دستباف قم

اگه کسی اهل هنر باشه یا شناختی هر‌چند جزئی از هنر داشته باشه، می‌دونه که قیمت گذاشتن روی یه اثر، مثل فرش ایرانی کار بسیار سختیه. متأسفانه همیشه واسطه‌ها سود کلانی از بابت محصولات هنری دریافت می‌کنن، چیزی که در واقع حق هنرمند به‌حساب میاد. یکی از نکات در رابطه با فرش ابریشم دستباف قم، نحوه قیمت‌گذاری اونه. پس از اتمام کار بافت فرش، شورایی به نام شورای مزد تشکیل می‌شه. وظیفه اصلی این شورا که غالباً از خبرگان و متخصصان فرش‌بافی هستن؛ تعیین ارزش و قیمت فرشه. این قیمت‌گذاری بر اساس نوع نخ به‌کاررفته در تولید، ابعاد فرش، کیفیت فرش، درست بافی و… صورت می‌گیره. در نهایت مدیر تولید موظف می‌شه که مبلغ مشخص شده از سوی شورا رو به بافنده پرداخت کنه.

صادرات فرش قم

فرش از مهم‌ترین و اصلی‌ترین صادرات غیرنفتی ایران در دنیا به شمار می‌ره. کیفیت و زیبایی فرش ایرانی دلیل خوبی برای رونق در بازار جهانی و استقبال از این صنایع دستیه. با وجود محدود شدن صادرات فرش در سال‌های اخیر؛ فرش دستبافت قم، چیزی نیست که بشه به سادگی ازش گذشت و بین کشورهای مختلف بهای خوبی براش پرداخت می‌شه.
چند سالی می‌شه که فرش دستباف قم، به‌ویژه نوع ابریشمی اون، تونسته خودش رو در حوزه صادرات فرش‌های ایرانی قرار بده. فرش‌های ابریشمی قم از گزینه‌های اصلی انتخابی برای خرید در کشورهای خارجی به حساب میاد. در حال حاضر ۹۰ درصد از فرش بافته شده در قم به خارج از کشور صادر می‌شه. بازار هدف این هنرِ ارزشمند و اصیل، معمولاً کشورهای آسیایی، آمریکایی و اروپاییه.

نتیجه صبر و عشق

بی‌دلیل نیست جون‌دار بودن فرش؛ وقتی میلیون‌ها گره‌ رو، بافنده ‌با صبر و عشق کنار هم می‌چینه تا با روح و جان شما بازی کنه. در بافت هر فرش ابریشم نفیس قم چندین هنرمند حضور دارن. این همکاری از شروع کار یعنی رنگرزی تا اتمام کار ادامه داره. با لمس فرش دستبافت ابریشم قم به‌خوبی متوجه می‌شین، دست‌های شما نیستن که فرش رو نوازش می‌کنه، بلکه لطافتِ چون برگِ گلِ ابریشمه، که دست‌ها و چشمان شما رو نوازش می‌ده. با داشتن این فرش‌های اصیل تو خونه‌هامون، سهممون رو در زنده موندن این میراث هنری ادا می‌کنیم.