کاروانسراهای قم | نمادی از تمدنی اصیل در سرزمین نور

همه ما وقتی اسم شهر و استان قم رو می‌شنویم یاد حرم حضرت معصومه (س) و اماکن مذهبی معروف این منطقه می‌افتیم. اما در حقیقت قم مکان‌های تاریخی زیادی داره و شما با سفر به این شهر علاوه بر زیارت، می‌تونین از بناهای قدیمی‌ اون، که معماری بسیار جذاب و منحصر بفردی هم دارن دیدن کنین. کاروانسراها از زیباترین نمونه‌های این بنا‌ها هستن؛ که اتفاقا توی قم، می‌شه تعداد زیادی از اون‌ها رو دید. در ادامه این مقاله، قراره شما رو با این بناهای دیدنی، بیشتر آشنا ‌کنیم.

معرفی کاروانسرا

کاروانسرا یا کاروان خانه، همونجوری که از اسمش هم معلومه، یه خونه برای اقامت موقت کاروان، یا گروهی از مسافرها بوده. در گذشته از این نوع بناها، برای اهداف مختلفی مثل مبادلات تجاری، تعامل فرهنگی، استفاده‌های نظامی (به عنوان یک دژ)، تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی نقاط مختلف جهان و… هم استفاده می‌کردن. توی ایران، تقریبا از دوره هخامنشی، شروع به ساخت این بناها کردن. البته گفته می‌شه چاپارخونه‌ها که مخصوص استراحت نامه‌رسون‌ها بودن؛ بعدها کم کم به کاروانسرا تبدیل شدن.
اما ساخت و مرمت کاروانسراها تو دوره صفویه اوج گرفت. این موضوع یه داستان جالب داره؛ می‌گن شاه عباس اول، توی یک کابوس، می‌بینه که سال 1000 هجری قمری دنیا تموم می‌شه! و از ترس اینکه با تموم شدن دنیا سلطنتشو از دست بده، نذر می‌کنه یه سری کارها برای رفاه حال مردم انجام بده. ساخت کاروانسراهای متعدد، یکی از اون کارها بوده. البته شاه عباس، جاده ابریشم رو هم احیا می‌کنه و همین امر، باعث رونق گرفتن مسافرت‌های تجاری می‌شه. بعدها شاه عباس نذرشو ادا می‌کنه و 999 تا کاروانسرا می‌سازه.
بطور کلی ما تو ایران کاروانسراهای زیادی داشتیم؛ حتی بعضی‌ها معتقدن ایران مهد کاروانسراها بوده. این موضوع دور از ذهن نیست؛ چون کشور ما تو مسیر راه تجاری ابریشم، یعنی مهم‌ترین جاده تجاری دنیا که آسیا، آفریقا و اروپا رو بهم متصل می‌کرده؛ قرار داشته. حتی مارکوپولو هم تو سفر معروف خودش، وارد ایران می‌شه و اتفاقا توی مسیرش به شهر قم هم میره. از اونجایی که اروپایی‌ها توی سفرهاشون از سفرنامه مارکوپولو استفاده می‌کردن، تعداد زیادی از اون‌ها هم وارد قم می‌شدن. کلا قم یکی از مناطقیه که تو دوره‌های مختلف، مهمان‌های زیادی با هدف تجارت، زیارت و یا سیاحت در اون رفت و آمد داشتن. بنابراین طبیعیه که استراحتگاه یا کاروانسراهای تاریخی زیادی رو در این منطقه ببینیم.

کاروانسرای دیر گچین

برای شروع، شما رو با یک بنای بی‌نظیر، یعنی مادر کاروانسراهای ایران آشنا می‌کنیم. توی مسیر قم به‌ گرمسار و جاده‌ی علی آباد، کاروانسرایی صحرایی، با اسامی مختلف مثل دژ کرد اردشیر، دیر الجص، قلعه دیر کاج و دیر گچین ساخته شده. معروف‌ترین این اسامی همون دیر گچین بوده و دلیل نامگذاریش هم این بود که دیر در گذشته به عنوان منزلگاه و کاروانسرا به‌کار می‌رفته و از طرف دیگه ملات اصلی این بنا از گچ بوده؛ بنابراین بهش دیر گچین می‌گفتن. در مورد عنوان دژ کرد شیر هم گفته شده که این بنا توسط اردشیر بابکان (ساسانی) ساخته شده و کرد شیر به معنی ساخته اردشیر بوده. همین امر نشون‌دهنده قدمت بیش از 1700 ساله این بناست. این بنا برج‌های بزرگ و بلندی داشته و تو طرح اولیه‌اش، ساختمون‌های مستطیل شکل ساختن اما بعدا توی دوره‌‌های سلجوقی، صفوی و قاجاریه تغییر می‌کنه.
این کاروانسرا به این دلیل لقب مادر کاروانسراهای ایران رو گرفته که در داخل محوطه‌اش، تمام امکاناتی که یک مسافر ممکن بوده نیاز داشته باشه رو فراهم کرده بودن. توی این کاروانسرای 12 هزار مترمربعی، چند تا برج، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، مسجد، حمام، هشتی، ایوان، 36 تا اتاق، شترخوان، دکان‌های تجارت کالا و… وجود داشته و بیرون اونم بخش‌های مختلفی مثل کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستون ساخته بودن. از دیر گچین توی داستان‌ها و افسانه‌ها هم اسم بردن؛ حتی باستان‌شناس معروف آدریان دیوید هیو بیوار، گفته که ۳۷۰ سال قبل از میلاد، نبرد گابی‌ین برای جانشینی اسکندر، به احتمال زیاد توی دیر گچین رخ داده. تو سال 1382 وقتی که این بنای ارزشمند به‌عنوان آثار ملی ثبت شد؛ مرمت اون هم آغاز شد.

کاروانسرای پاسنگان زنبورک

تو جاده قم به کاشان، روستایی به اسم زنبورک وجود داره که یکی از کاروانسراهای زیبای قم در اون‌جا ساخته شده. پاسنگان توی دوره صفویه و حکومت شاه‌عباس بنا شد و تو دوره قاجاریه هم استفاده می‌شده. این کاروانسرا برای مدتی به پاسگاه ژاندارمری تغییر کاربری می‌ده و الان هم بعد از مرمت، تبدیل به یه اقامتگاه بومگردی شده. یکی از امکانات جذاب پاسنگان اینه که توش می‌شه ستاره‌ها رو رصد کرد و حتی این مکان پایگاه پرنده‌نگری و جشنواره‌های مختلفه. کاروانسرای پاسنگان با معماری خاص خودش، توی سفرنامه‌های آدم‌های مختلفی نقش داشته. مثلا پاسکال کوست، معمار و خاورشناس فرانسوی، یه طرح دقیق و کامل از این کاروانسرا رو ترسیم می‌کنه؛ که این طرح از دوره قاجار تا الان تغییری نکرده. مادام ژان دیوالافوا هم توی سفرنامه‌اش یه طرح از نمای ورودی پاسنگان رو می‌کشه. توی بازسازی این کاروانسرا، سفره‌خونه سنتی و فضایی برای برگزاری مراسم مختلف هم به این مکان اضافه شد.

کاروانسرای سنگی محمد آباد کاج

بریم سراغ بزرگترین بنای قم، یعنی کاروانسرای محمدآباد که دوره سلجوقیان، در روستای محمدآباد کاج ساخته شده. طول و عرض بنا 97 در 95 متره، برای همینم بزرگترین بنای قم محسوب می‌شه؛ چون واقعا بزرگه. چهار گوشه این بنا چهارتا برج ساختن و یه ایوون هم جلوی این مکان هست که باعث می‌شه با همه کاروانسراهای مشابه خودش فرق داشته باشه. توی این بنا شما سقف‌های طاقی شکل آجری‌ای می‌بینین که به زیبایی اجرا شدن؛ البته کلیت بنا از سنگ ساخته شده. این بنا به‌جز حجره‌ها و ایوون و حیاط مرکزی، یه آب انبار هم داره. از نکات جالب معماریش هم سقف‌های هموارشه که به‌راحتی می‌شد روشون رفت و آمد کرد. داخل دیوارهای هر چهار طرفش هم روزنه‌هایی برای دیده‌بانی یا تیراندازی تعبیه شده. خوشبختانه میراث فرهنگی استان قم، تا حدودی این کاروانسرا رو مرمت کرده و این بنا در آثار ملی ایران هم ثبت شده. نزدیک این کاروانسرا یه قلعه دو هزار ساله به اسم قلعه گلی هم وجود داره.

کاروانسرای البرز

کاروانسرای البرز در روستای البرز قرار گرفته و در دوره قاجاریه ساخته شده. در حقیقت کاروانسرای البرز، قسمتی از یه مجموعه کامله که کاروانسرا، حمام، مسجد، آب‌انبار و خونه اربابی و باغ داره. می‌گن این مکان در گذشته امکانات مختلفی برای استفاده کشاورزها و احشام داشته؛ مصالح اصلی اون هم از آجر و سنگ بوده. در سال 1400 مرمت اضطراری این بنا شروع شد؛ تا بخش‌های تخریب شده‌اش رو احیا کنن و استحکام‌سازی شه.

کاروانسراهای پل دلاک

پل دلاک تو دوره صفویه، بیرون روستای ملک‌آباد ساخته شد و در قسمت شمالی اون هم یه کاروانسرای آجری بنا کردن که جفتشون توی فهرست آثار ملی ثبت شدن. ساختمون کاروانسرای آجری پل دلاک، به شکل یه چهارگوش سفید رنگه و پلانش هم از نوع چهار ایوانی بوده. توی ورودی این بنا می‌تونین تزیینات آجری با دوتا قوس شاخ بزی، به‌علاوه دوتا ستون عریض تو دو طرفش رو ببینین. ازونجایی که مصالح اون هم عمدتا آجر بوده به کاروانسرای آجری پل دلاک معروف شده. اما این تنها کاروانسرای اون منطقه نیست؛ یه بنای گلی هم تو 30 متری همین بنا به اسم کاروانسرای گلی پل دلاک ساخته شده که قدمتش به دوره قاجار می‌رسه و طولش 5/23 متر وعرضش هم 22 متره. در حال حاضر بقایایی از هر دو بنا توی این منطقه دیده می‌شه.

کاروانسرای حوض سلطان

در دوره قاجاریه، کاروانسرای حوض سلطان بین جاده تهران به قم، داخل دشت‌های جنوبی کوهمَره بنا شد. این بنا از تازه‌ساخت‌ترین کاروانسراهای ایرانه ولی قابل بازدید نیست؛ چون توی یه منطقه نظامی قرار گرفته. اطراف این بنا هم هیچ امکان رفاهی خاصی وجود نداره. البته این منطقه توی پاییز خیلی زیباست و خود کاروانسرا هم یه معماری خاص و زیبا داره. طراحی این کاروانسراها، به هیچ‌کدوم از کاروانسراهای ایران شباهتی نداره. تو سه کنج این ساختمون، سه تا تالار ستون‌دار ساختن و تو هر کدوم از اون‌ها هم، یه سکو بین چهار ستون طراحی شده. توی طراحی حیاط هم قرینه‌سازی دقیقی انجام شده. سردر این بنا خیلی خاصه و یه فرم عقب رفته داره و با ازاره‌های دالبری و ستون‌های کوتاه، تزیینش کردن.

کاروانسرای قلعه صدری

کاروانسرای صدری هم توی دوره قاجار ساخته شده و اتفاقا اینم یکی دیگه از کاروانسراهای قمه که توی آثار ملی ایران ثبت شده. متاسفانه این بنای تاریخی و با ارزش، که در ابتدای جاده جعفریه قرار گرفته؛ در حال تخریب شدنه و هنوز اقدام مهمی برای بازسازیش انجام نگرفته و این مکان در حال حاضر بسته شده.

کاروانسرای عسگر آباد

این کاروانسرا هم متعلق به دوران قاجاره و در کیلومتر ۱۵ جاده تهران به قم قرار گرفته. در کنار کاروانسرای عسگرآباد، یه پل تاریخی هم به همین اسم، روی رودخونه قره چای بوده که در حال حاضر پلی بتنی، جایگزین اون شده. چیز عجیبی که وجود داره؛ اینه که توی محوطه یا کناره‌های دیوار خارجی این کاروانسرا، چاه‌های عمیقی دیده می‌شه که با هدف پیدا کردن گنج توسط قاچاقچی‌ها حفاری شده؛ حتی بخشی از دیوارها هم به همین علت تخریب شدن.

کاروانسرای کوشک نصرت

برای دیدن یکی دیگه از کاروانسراهای معروف قم که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده باید به بخش مرکزی قم، دهستان قمرود و روستای کوشک نصرت بریم. این بنا در قرون متاخر دوره تاریخی بعد از اسلام ساخته شده و در حقیقت دو تا کاروانسرا با 500 متر فاصله در این منطقه وجود داشته. یکی از اون‌ها در دوران ساسانی بنا شده و شامل کاروانسرا، شاه‌نشین، استخر و قنات می‌شده اما الان تخریب شده. کاروانسرای دومی تو سال 1386 ثبت ملی شده.

کاروانسرای منظریه قم

یکی دیگه از کاروانسراهای معروف قم که در دوره قاجار ساخته شده، در حال حاضر داخل یه پادگان و در 25 کیلومتری جاده قدیم قم به تهران قرار داره. کاروانسرای منظریه، یه حیاط مرکزی داره و 60 تا اتاق، به‌علاوه دوتا اصطبل که دور این حیاط وجود دارن. معمار این کاروانسرا ماکسیم سیرو، یه معمار مشهور فرانسوی بوده؛ که این مکان رو بسیار زیبا و با کلی تزئینات داخلی و خارجی طراحی کرده. سر در ورودی این کاروانسرا شبیه دروازه‌های قدیم تهرانه و داخلشم نقش‌ها و طرح‌های هندسی مختلف با آجر و کاشی دیده می‌شه. اما خبر بد اینه که این بنا، در حال حاضر به‌عنوان انباری پادگان استفاده می‌شه و خیلی هم تخریب شده. برای مثال برای اینکه بتونن کامیون‌ها رو داخل این مکان ببرن، سر در ورودی کاروانسرا رو تراشیدن!

کاروانسرای باقرآباد

کلا تو دوره قاجار کاروانسراهای زیادی توی قم ساخته شدن. کاروانسرای باقرآباد هم یکی از اون‌هاست که توی جاده قم به تهران و در جنوب شرقی دریاچه‌ حوض سلطان قرار داره. معماری این بنا واقعا ساده و بی آلایش بوده و بخش اصلی کاروانسرا هم تو قسمت غربی فضا قرار گرفته و تو قسمت شرقی هم یه چشمه‌ آب وجود داره. توی دو سمت فضای اصلی، به‌شکل قرینه پنج تا حجره تو هر طرف ساخته شده. اما راستشو بخواین بخش زیادی از این بنا تخریب شده و با اینکه تو سال 1380 توی فهرست آثار ملی ثبت شد ولی الان دیگه چیز زیادی ازش باقی نمونده.

کاروانسرای آجری علی آباد

داستان ساخت این کاروانسرا که در مرکز قم قرار داره؛ برمی‌گرده به وقتی‌که در دوره قاجاره بر اثر سیل، راه قم به تهران و البته کاروانسرای این منطقه از بین می‌رن و کاروانسرای علی‌آباد به‌جای کاروانسرای قبلی ساخته می‌شه. در این مکان بخش‌های مختلفی مثل حمام، قهوه‌خونه و مسافرخونه و استراحتگاه با تجهیزات و امکانات مناسبی برای مسافرها تعبیه شده بود. خوشبختانه این بنا بعد از یه دوره طولانی بی‌توجهی، مرمت و بازسازی شده.

کاروانسرای سنگی علی آباد

به این کاروانسرا، بخاطر مصالح سنگی و دیوارهای بلندش، قلعه سنگی علی آباد هم می‌گن. در واقع این بنا نزدیک روستای علی آباد و داخل روستایی که به‌دلیل وجود همین بنا، بهش روستای قلعه سنگی گفته می‌شه، قرار گرفته. قدمت این بنا مربوط به قرن‌های پنجم و ششم قمری می‌شه و اون موقع، یه استراحتگاه مهم بین قم و ری، یعنی شهرهای مهم دوران آل بویه و سلجوقی، محسوب می‌شده. در کاروانسرای سنگی علی آباد، هفت تا برج و حیاط مرکزی و حجره‌ها و اصطبل‌ها، همگی با یه فرم درونگرا طراحی شدن.

کاروانسرای صدرآباد

قدمت کاروانسرای صدر آباد هم برمی‌گرده به دوره‌های صفویه و قاجار. این کاروانسرا، دو تا حیاط مرکزی و شش برج برای دیده‌بانی داره. کل این بنا، حتی پشت بومش هم از آجر ساخته شده؛ از پشت بوم اون، می‌شه دریاچه نمک قم رو دید. بیرون کاروانسرا یه آب انبار بزرگ با دو تا بادگیر هم برای این بنا ساخته شده بود؛ که هنوز هم قابل استفاده هست. کنار این آب انبار، بقایایی از یه کوره آجرپزی هم دیده می‌شه که احتمالا برای تامین مصالح ساخت کاروانسرا یعنی همون آجر استفاده می‌شده. معماری این بنا یه ویژگی منحصربفرد داره؛ در واقع توی تمام ایوون‌ها و اتاق‌ها و سردر ورودیش، نسبت طلایی رعایت شده. منظور از این نسبت طلایی، رعایت نسبت عدد ۱٫۶ در اندازه طول و عرض این فضاهاست؛ که باعث زیباتر شدن بنا می‌شه. به گفته ماکسیم سیرو، بین شهرهای قم و ری، یه راه تابستونی و یه راه زمستونی وجود داشت و کاروانسرای صدرآباد تو راه تابستونی که یه مسیر سنگ فرش شده بود قرار گرفته. تو قرن چهاردهم هجری قمری، وقتی یه جاده دیگه برای قم احداث کردن، کاروانسرای صدرآباد بی‌استفاده و متروکه موند اما تو سال 1399 مرمت و استحکام سازی شد.

کاروانسرای الله قلی

قدمت کاروانسرای الله ‌قلی، که توی جاده قم به اراک قرار داره؛ به دوره صفویه و قاجاریه می‌رسه. تزیینات آجرکاری و پلان اين كاروانسرا با بقیه کاروانسراهای قم متفاوته. سال 1357 قسمت‌هایی از این بنا بر اثر زلزله تخریب می‌شن؛ اما مرمت این کاروانسرا تو سال 1396 شروع شده و قرار شد که الحاقات غیراصولیش حذف بشه و طاق‌ها و پوشش آجری و نمای بیرونیش بازسازی بشه.

مجموعه کاروانسراهای طَرلاب

کاروانسراهای طرلاب، در واقع دوتا کاروانسرا هستن که به دو دوره صفویه و سلجوقی مربوط می‌شن و در جاده فعلی قم به اراک ساخته شدن. نحوه قرارگیریشون هم به این‌صورته که کاروانسرایی که مربوط به دوره سلجوقیه، داخل کاروانسرای دوره صفوی وجود داره. کاروانسرای سلجوقی از سنگ و ملات ساروج و کاروانسرای صفوی از آجر ساخته شده. طرلاب، اسم روستایی در سلفچگان شهرستان قمه و این کاروانسرا در این روستا قرار داره. قبل از زلزله اهالی روستا توی این کاروانسرا زندگی می‌کردن و هر اتاق برای یه خونواده بازسازی شده بود که بعدا تخریب شد. اما همین امسال کار مرمت این مجموعه توسط اداره کل میراث فرهنگی قم شروع شده.

کاروانسرای کوه نمک

کاروانسرای کوه نمک هم از جمله کاروانسراهای تاریخیه قمه که تو جاده جعفریه ساخته شده و دوره ساختشم مربوط به دوره سلجوقیان می‌شه. پلان این کاروانسرا به‌صورت چهار ایوانی و مربعی طراحی شده که اندازه اضلاع اون ۶۰ متره و داخل هر ضلع یه ایوون با فرو رفتگی محراب شکل وجود داره. مصالح اصلی این ساختمون هم سنگ و آجره.

کاروانسرای طینوج

این کاروانسرا تو روستای طینوج، در 50 کیلومتری شمال غربی قم قرار گرفته و توی دوره‌ صفویه بنا شده. به این بنا کاروانسرای شاه عباسی هم گفته می‌شه. جالبه بدونین خواجه نصیر طوسی هم از اهالی روستای طینوج بوده. داخل این کاروانسرا، مصالحی برای مرمت دیده می‌شه اما هنوز بازسازی اون انجام نشده.