راهنمای سفر به استان قم | سرزمین کویر و نور
قم، پایتخت مذهبی ایران، شهر ممجان یا هر چیزی که دوست داشته باشید صداش کنین، مقصد گردشگری خیلی از ما ایرانی‌ها در زمان‌های مختلف بوده. شاید خیلی‌هامون قم رو در حد همون جاذبه‌های مذهبیش بشناسیم اما حالا قراره بهتون بگیم که قم پر از مکان‌های جذاب، با مردمی دوست‌داشتنی و تاریخچه‌ای غنیه که احتمالا تا امروز خیلی راجع بهش نمی‌دونستین.
اما جایی برای نگرانی نیست؛ قراره در این مقاله کلی راجع به این استان جذاب صحبت کنیم.
تاریخچه استان قم
شاید باورتون نشه، اما خیلی از باستان‌شناس‌هایی که تا به حال روی استان قم تحقیقات و پژوهش انجام دادن، معتقدن که این شهر یکی از قدیمی‌ترین و اولین مکان‌های دارای تمدن روی این کره خاکی بوده؛ تا جایی که حتی یه سری مدارک در موزه ملی ثبت شده که نشون میده انسان‌های نخستین در این سرزمین زندگی کرده بودن. حتی کوره‌های عصر آهن با قدمتی بیشتر از ۳هزار سال هم در این شهر پیدا شده.
با این که این روزها قم پر از شلوغی‌ها و چراغونی‌ها و رنگ‌های مختلفه، زمان ساسانیان این شهر تنها یک خرابه بوده. به مرور زمان و با دستور پادشاه‌های ساسانی، قم ویرانی رو پشت سر میذاره و کم کم به شهری تبدیل میشه که امروزه اون رو می‌شناسیم.
بعد از اشغال ایران به دست اعراب مسلمان، قم مقصد مهاجرتی خیلی از اعراب عراق و شیعیان شد و به همین ترتیب بود که قم کم کم تبدیل پایتخت مذهبی شیعیان شد. اما در نهایت، بعد از وفات فاطمه معصومه، خواهر علی بن موسی الرضا و تدفین این حضرت در شهر قم بود که باعث شد تا لقب «پایتخت مذهبی ایران» بیشتر از قبل معنا پیدا کنه.
اما قم طی تمامی این دوران، خسارت‌های زیادی رو به خودش دیده. مردم شهر قم شورش‌های زیادی رو علیه حکومت‌های مختلف انجام دادند. دغدغه اصلی مردم در این شورش‌ها مالیات‌های زیادی بود که حاکمان وقت از مردم می‌گرفتند. با این که شورش‌های مردم قم خیلی زیاد بود اما اونا همیشه سرکوب می‌شدن و این سرکوب‌ها هم باعث می‌شد تا خرابی زیادی در این شهر رخ بده.
با روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی، تلاش‌ها برای تغییر قم از ویرانی به آبادی بیشتر شد. از اونجا که شاه اسماعیل علاقه زیادی به شهرهای مذهبی داشت و در اون زمان قم میزبان مرقد فاطمه معصومه بود، شاه اسماعیل از هیچ کاری دریغ نکرد که بتونه قم رو به جای بهتری برای زندگی تبدیل کنه.
قم انقدر برای شاه اسماعیل متبرک بود که دستور داد، افراد تازه از دنیا رفته رو در قم تدفین کنند که خیری برای ارواح این رفتگان باشه. هرچند دفن کردن مرده‌ها در گذشته هم کار معمولی در قم بود اما با روی کار اومدن شاه اسماعیل، این امر بیشتر از قبل پررنگ شد.
این توجهات در دوره قاجار هم ادامه پیدا کرد؛ حتی فتحعلی شاه قاجار نذر کرده بود که ۱۰۰ هزار تومن برای تجدید و بازسازی مرقد فاطمه معصومه هزینه کنه. فتحعلی شاه، سفرهای زیادی به قم می‌کرد. اون معمولا چند روزی در این شهر می‌موند و با علمای قم دیدار می‌کرد.
با این که در دوره پهلوی هم شهر قم پیشرفت‌هایی داشت، اما این پیشرفت‌ها چندان سریع و چشمگیر نبودن. به خاطر این که در اون زمان روحانیون درگیر اعتراض کردن به قانون کشف حجاب بانوان و محدودسازی روضه‌خوانی بودن، دولت پهلوی هم اهمیت زیادی به این شهر نمی‌داد.هر چند در اون زمان، یکی از مهم‌ترین دانشگاه‌های ایران در قم تاسیس شد که سطح فرهنگی این شهر رو چند سطح بالاتر برد.
توجه‌ها به شهر قم، بعد از پیروزی انقلاب ۵۷ بسیار بیشتر از گذشته شد. از اونجا که آتش انقلاب ۵۷ از شهر قم شعله‌ور شد، بعد از انقلاب، قم به مرکز علمی انقلاب دینی ۵۷ بدل شد و تا همین امروز یکی از مهم‌ترین شهرهای سیاسی مذهبی ایران محسوب میشه.
بعد از انقلاب، جمعیت این شهر افزایش پیدا کرد و خیلی‌ها معتقدن که این شهر به زودی در خانوادۀ ۴ شهر پرجمعیت ایران قرار می‌گیره. خیلی‌ها شهر قم رو مقصد خوبی برای مهاجرت می‌دونن. اما برای این که بدونیم چرا، تاریخچه قم رو همینجا می‌بندیم و سراغ بررسی ویژگی‌های دیگۀ این شهر می‌ریم.
جغرافیای استان قم
استان قم یکی از نزدیک‌ترین استان‌های ایران به پایتخته؛ به همین خاطر هم یکی از شهرهایی محسوب میشه که خیلی‌ها اون رو به عنوان مقصد مناسب برای مهاجرت انتخاب می‌کنن. نزدیک بودن این شهر به پایتخت باعث شده که مردم شهر قم تجربه نزدیک‌تری به زندگی پایتخت‌نشینی در مقایسه با شهرهای دیگۀ ایران داشته باشن.
این استان به جز تهران، همسایه استان‌های مرکزی، اصفهان و سمنان محسوب میشه. اگر بخوایم یه حساب سرانگشتی انجام بدیم، متوجه می‌شیم که استان قم همسایه استان‌های پرجمعیتیه و خیلی طبیعیه که خیلی‌ها بخوان برای نزدیک‌تر شدن به پایتخت از همین استان‌های همسایه به قم مهاجرت کنن.
از لحاظ آب و هوا و منطقه جغرافیایی، میشه گفت که قم یک منطقه نیمه بیابانی هستش؛ یعنی این که تابستون‌های نسبتا گرم و زمستون‌های نسبتا سردی داره که مشابه با آب و هوای همسایه‌های این استان هست.
با توجه به این که میانگین دمای سالانه این استان ۱۸ درجه سلسیوسه، در دسته‌بندی مناطق معتدل قرار می‌گیره. اما همونطور که گفتم، باید انتظار تابستون‌های گرم و زمستون‌های سرد رو داشته باشین؛ به خصوص اگه در شهرهای حاشیه‌ای مرکز شهر زندگی کنین، شاید کمی این سرما و گرما براتون سخت‌تر هم باشه.
جاذبه‌های طبیعی استان قم
با این که خیلی‌هامون قم رو به خاطر مرقد‌ها و مسجد‌ها و به طور کلی مکان‌های مذهبیش می‌شناسیم، اما شاید جالب باشه بدونین که قم یکی از غنی‌ترین استان‌های تهران در زمینه جاذبه‌ها و شاخصه‌های طبیعی هستش.
یکی از این جاذبه‌ها، غار وشنوه هستش که تو روستای وشنوه در ۶۰ کیلومتری شهر قم قرار داره و جز استان قم محسوب میشه. این غار منبعی از آب طبیعی و تمیز هستش که از شیارهای کوهستانی راهشون رو به سمت این غار پیدا می‌کنن.
دریاچه نمک حوضچه سلطان هم از اون دسته جاذبه‌های طبیعی هستش که حداقل یک بار باید ببینیدش. این دریاچه که بهش «دریاچه شاهی» هم میگن، فقط ۴۰ کیلومتر تا شهر قم فاصله داره و یکی از جاذبه‌های خارق‌العاده استان قم محسوب میشه.
پارک ملی کویر، با این که در استان قم قرار داره اما تو همین استان تموم نمیشه. این کویر بزرگ انقدر وسیعه که به استان‌های همسایه هم وارد میشه و یکی از جذاب‌ترین کویرهای ایرانه. این منطقه یکی از مناطق حفاظت‌شده و جزو سرمایه‌های ملی محسوب میشه.
اگه هم دنبال مناطق سرسبز، جذاب و خوش آب و هوا هستین، می‌تونین به روستاهای وشنوه و فردوس سر بزنین که طیف رنگی سبز این روستاها و آب و هوای بکر و جذابی که دارن، هوش از سر هر بازدیدکننده‌ای می‌برن و باید به این نکته اشاره کنیم که دو تا از قدیمی‌ترین روستاهای ایران محسوب می‌شن.
کوه خضر و غار کهک هم دو جاذبه طبیعی دیگه تو قم هستنن که نباید از قلم انداختشون. غار کهک حقیقتا یکی از جذاب‌ترین غارهایی هستش که می‌تونید بهش سر بزنید. تغییراتی که طی قرن‌ها در این غار رخ داده، طراحی طبیعی داخلی این غار رو بسیار عجیب و باورنکردنی کرده.
جاذبه‌های فرهنگی و مذهبی استان قم
اما شاخصه‌های گردشگری غیرطبیعی قم بیشتر از شاخصه‌های طبیعیش هستش و باید اعتراف کرد که بعضی از مکان‌های گردشگری و مذهبی در قم، معماری باورنکردنی دارن و می‌تونید ساعت‌ها در این مکان‌ها گشت بزنید و از تماشا کردنشون خسته نشین.
در صدر تمام این مکان‌ها، حرم فاطمه معصومه قرار داره که بدون شک یکی از زیباترین حرم‌های موجود در دنیا محسوب میشه. حیاط‌های بزرگ، معرق‌کارهای کاشی خارق‌العاده و البته ضریح چشم‌نواز و پر زرق و برق این حرم که قطعا شما رو محسور خودش می‌کنه.
کلی مسجد و کاروانسرای جذاب و بزرگ در قم وجود داره؛ مسجد جمکران، بازار قدیم قم، کاروانسرای دیر گچین، مقبره باغ گنبد سبز، کاروانسرای پاسنگان، کاروانسرای حوض سلطان، مدرسه فیضیه قم، کاروانسرای منظریه، مسجد جامع قم، محوطه قلی درویش، منار میدان کهنه قم، کاروانسرای پل دلاک، خانه ملاصدرا، موزه آستانه مقدس حضرت معصومه و کلی جاذبه گردشگری دیگه که استان قم رو به یکی از مقصدهای جذاب برای سفر بدل می‌کنه.
قم و قمی‌ها
طبق آخرین سرشماری که تو سال ۱۳۹۵ انجام شد، قم بیشتر از ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت داره و با توجه به مهاجرت خیلی از مردم از شهرهای اطراف به این استان، احتمال میره که در سال‌های آینده قم به چهارمین استان پرجمیعت ایران بدل بشه. اما در حال حاضر این استان هفتمین کلانشهر ایرانه.
همونطور که انتظار میره، اکثر جمعیت شهر قم رو شیعیان دوازده امامی تشکیل میدن اما پیروان دین‌های دیگه مثل زرتشتی‌ها و مسیحی‌ها هم در این استان زندگی می‌کنن که البته تعدادشون بسیار کمتر از شیعه‌های دوازده امامی هستش.
با این که گویش مردم قم فارسی دری محسوب میشه، اما به مرور زمان این گویش تغییر پیدا کرده و در حال حاضر شمار زیادی از مردم قم به لهجه فارسی تهرانی صحبت می‌کنن. این موضوع می‌تونه به خاطر همون دلایل قبلی یعنی نزدیکی قم به تهران باشه که کم کم فرهنگ پایتخت‌نشینی و همینطور گویش پایتخت‌نشین‌ها به مردم قم هم سرایت کرده.
اما فارسی دری یا حتی فارسی تهرانی تنها گویش‌هایی نیست که در قم وجود داره. به خاطر اقوامی که در قم زندگی می‌کنن، گویش‌های بیشتری هم در این استان پخش شده. اقوام فارس، ترک، گیلک، مازندرانی، عرب، کرد، خلج، لر و تات زندگی می‌کنن و احتمالا خودتون می‌تونین تصور کنین که گویش‌ها هم به همین شکل می‌تونن متفاوت و زیاد باشن.
از لحاظ آداب و رسوم مردم قم، باز هم باید انتظار داشته باشیم که اکثر این آداب و رسوم‌ها مربوط به جشن‌ها و رخدادهای مذهبی میشه. مثلا ایام محرم یا ولادت ائمه، مراسمی در حرم حضرت معصومه برگزار میشه اما این مراسم فقط به مرقد فاطمه معصومه منتهی نمیشه و تو هر کوچه و خیابون می‌تونین آثار برگزاری این مراسم رو ببینین.
اما یکی از جذاب‌ترین مراسم مذهبی قم، لاله گردانی نام داره. تو این رسم که بعد از تغییر کشیک‌های خادم‌های حرم انجام میشه، کشیک‌های قبلی با به دست گرفتن یک شمعدان در اطراف حرم می‌چرخن که به جز نمادین بودنش، نمای جذابی رو به حرم می‌بخشن.
البته قم آداب و رسوم باستانی هم داره؛ مثلا یکی از این رسم‌ها، سردرختی نام داره که مربوط به روستای وشنوه هستش. طی این رسم، مردم روستای وشنوه با همدیگه یک گاو می‌خرن و اون رو قربانی می‌کنن و با گوشتش حلیم می‌پزن و بین مردم روستا پخش می‌کنن. این رسم در اوایل بهار انجام میشه و هدف اصلی این رسم به خاطر اینه که روستای وشنوه از گزند سرما در امان بمونه.
یه سری آیین و باورها هم بین مردم قم وجود داره که به نوبه خودش بسیار جذابه. مثلا مردم قم باور دارن که با مشاهده نور باید صلوات بفرستن؛ یا مثلا شستن لباس‌ها در روز شنبه خوش شگونه و باعث خوش شانسی میشه. یه باور جالب دیگه هم اینه که آب نیمه خورده شده دیگران رو نباید خورد، چون بین دو طرف کدورت ایجاد میشه.
شاید حتی یک بار هم به گوشتون نخورده باشه، اما قم دارای موسیقی فولک یا همون موسیقی محلی بسیار جذابی هستش که این موسیقی از دل ترک‌زبان‌های قم بیرون اومده و بسیار گوش‌نواز و جذاب هستند. یکی از سردمداران فعلی موسیقی فولک قم، سینا جوانشیره که با سازهایی مثل کمانچه، اجراهای بسیار جذابی رو از خودش به جا گذاشته.
صنایع دستی استان قم
قم یکی از مناطقی در ایران هستش که صنایع دستیش زبونزد خاص و عامه. یه سری از صنایع دستی قم اختصاصی این شهره و بعضی‌های دیگه رو می‌تونین تو شهرهای دیگه هم پیدا کنین. مثلا قالبی دست‌باف یا معرقکاری چوب و سفالگری رو احتمالا می‌تونین به عنوان صنایع دستی شهرهای دیگه هم پیدا کنین.
اما بعضی از صنایع دستی قم، فقط مختص قم محسوب میشه.
خرمهره یکی از این صنایع دستی هستش؛ این مهره‌های جذاب آبی رنگ که قدیمی‌ها معتقدن که از چشم‌زخم جلوگیری می‌کنه اما روان‌شناس‌ها معتقدن که به خاطر رنگ آرام‌بخش آبی که در این مهره‌ها وجود داره، برای کاهش استرس بسیار مناسبن.
مهر و تسبیح هم که تو دسته‌بندی همیشگی سوغاتی‌ها و صنایع دستی قم محسوب میشه. کافیه یه سر به بازارچه‌های قم بزنید تا متوجه بشین که چقدر اقلام مربوط به مهر و تسبیح در قم زیاد، متفاوت و گوناگونه! خرمهره، مهر و تسبیح رو احتمالا خیلی‌هاتون می‌دونستین.
اما از صنایع دستی اختصاصی مهم دیگه قم که احتمالا کمتر راجع بهشون شنیدین، میشه به گیوه‌بافی، رنگ‌رزی و معرقکاری کاشی اشاره کرد. احتمالا نمونه معرقکاری کاشی در قم رو توی بعضی از جاذبه‌های قم دیدین که از مهم‌ترین اون‌ها میشه به مسجد جمکران اشاره کرد.
خوراک‌ها و غذاهای قم
بزارین از همین اول سراغ یکی از سوغاتی‌های معروف و البته به شدت دل‌چسب و خوشمزه قم یعنی سوهان بریم. به صورت فنی اگه بخوایم در نظر بگیریم، سوهان غذا نیست و بیشتر شبیه یک دسر می‌مونه. اما از اونجا که خیلی‌ها سوهان رو حتی در اوقات فراغتشون میل می‌کنن، باید همین اول کار راجع به این خوراکی خوشمزه و شیرین صحبت می‌کردم.
اما اگه بخوایم راجع به شکم‌گردی تو قم صحبت کنیم، باید اسم آبگوشت قنبید رو بیاریم، که بیشتر در ماه رمضان پخته میشه. از اونجا که آب شرب استان قم کمی شور هستش، برای درست کردن آبگوشت و البته خیلی از غذاهای دیگه، مجبورن از قنبید یا همون کلم قمری استفاده کنن که غذاها مزه شوری بیش از حد نداشته باشه و یک طعم دلچسبی به این غذا میده. البته تو دسته آب‌گوشت‌ها، یادتون نره که حتما آبگوشت هویج برگه رو مزه کنید که به هیچ‌وجه پشیمون نمی‌شین.
؛ حالا که صحبت از آش‌ها شد، گفتم که آش پیتله که بسیار دل‌چسب و خوشمزس که با جو درست میشه رو از قلم نندازیم. ماش ماشک و ماشاب هم دو آش محلی قم هستن که فقط تو قم می‌تونین پیداشون کنین و از خوردنشون لذت ببرین.
اونایی که کوفته دوست دارن، حتما اگه به قم سفر کردین سعی کنین که یک وعده غذاییتون رو به کوفته قمی اختصاص بدین. یه رستوران سنتی خوب پیدا کنین و این کوفته خوشمزه رو حتی برای یک بار هم که شده بخورین؛ اگه هم طرفدار کوفته نیستین، می‌تونین خاگینه قاقاناخ، پتله پلو یا اشکنه سیب‌زمینی رو تجربه کنین.
استان قم، ترکیبی از گذشته و آینده
قم، با این که یکی از قدیمی‌ترین شهرهای دنیا محسوب میشه اما این روزها از هر وقتی بیشتر به یک شهر مدرن تبدیل شده. اما اگه خوب این استان رو بگردید، هنوز می‌تونین آثاری از قم قدیم رو پیدا کنید؛ با کاروانسراهای جذاب و معماری قدیمی و گنبدهای طلایی چشم‌نواز که همشون نشون از تاریخچه غنی و پرتلاطم این استان داره.
استانی که حتما باید یک بار بهش سر بزنین تا جادوی محسورکننده‌اش رو احساس کنین.
نویسنده: امیرحسین والی
با دست‌ها میشه خیلی کارهای خطرناکی انجام داد؛ اما خطرناک‌ترینش نوشتنه. کاری که ازش خسته نمی‌شم.
