راهنمای سفر به شهر قم | الماس اسلام در قلب تمدن ایرانی
همه ما قم رو شهری مذهبی می‌دونیم، چنان که هست، و اولین مقصد هر مسافری هم تو این شهر، حرم حضرت فاطمه معصومه‌ست. ولی مگه می‌شه پا توی قم بذاری، و بعد از دست‌کشیدن به ضریح حضرت معصومه، و تنفس عطر حرم، سراغ خونه تاریخی زند رو نگیری؟ مگه می‌شه میون حجره‌های تیمچه بزرگ بازار نچرخی؟ مگه می‌شه برای خریدن سوهان داغ و درجه‌یک، هرقدر هم که وقت تنگ باشه، خودت رو به خیابون اراک نرسونی؟ تو این مقاله قراره این بار با نگاهی جدید، در شهر قم بگردیم.
استان قم، بعد از البرز، کوچک‌ترین استان کشورمون محسوب می‌شه، ولی دیدنی‌هاش و تجربه‌کردنی‌هاش، از استان‌های بزرگ‌تر و پرگردشگرتر کم نمیارن! تو همین چند بندی که فرصت دارم، می‌خوام دست‌تون رو بگیرم و به کوچه‌پس‌کوچه‌های این شهر ببرم. بهتون قول می‌دم چیزهایی براتون تعریف کنم، که همین فردا صبح، راه بیفتین به‌سمت قم! پس به جای این که حرف‌های تکراری بزنیم، اول می‌خوایم از قصه قم شروع کنیم.
تاریخ قم
درباره زمان شکل‌گیری قم، نظرات بسیار متفاوتی میون تاریخ‌نویسان و محققان وجود داره. از کسانی که به‌خاطر یافته‌های باستان‌شناختی در محوطه‌های قَرِه‌تپه قُمرود، تپه قلی‌درویش جمکران، تپه شادقلی‌خان، محوطه شمشیرگاه، و گورستان صَرم، قم رو از هزار ششم پیش از میلاد، سکونتگاه بشر می‌دونن، و بنابراین تاریخی هشت‌هزارساله برای این دیار قائل هستن، تا محققانی که تاریخ شکل‌گیری بافت اصلی اون رو به حول‌وحوش سال‌های ۸۳ تا ۹۳ هجری قمری (۶۶۲ تا ۶۷۲ میلادی) نسبت می‌دن.
نکته دیگه اینکه هسته اولیه شهر امروزی قم، محله لب چال (Lab Chal) گفته شده. این محله تو دوره باستان، روستایی به‌نام مِمجان (Memjan) با ساکنان زرتشتی بوده.
وجه تسمیه قم
اگه دوست دارین درباره اسم‌گذاری این شهر بدونین، خب روایت‌های زیادی درباره‌ش وجود داره. برای نمونه، تو کتاب تاریخ قم اومده که این منطقه، محل جمع‌شدن آب بوده. یعنی آب جمع می‌شده و هیچ راه گریزی هم نداشته. چون مفهوم جمع‌شدن آب تو زبان عربی با کلمه قم بیان می‌شه، همین واژه رو برای اشاره به این منطقه به کار بردن.
یا در روایت دیگه‌ای گفته شده، که این منطقه سبزه‌زارهای زیادی داشته، و چوپان‌هایی که به این این‌جا میومدن، کم‌کم اتاقک‌هایی برای استراحت و شب‌مانی خودشون درست کردن که تو زبان فارسی کومه گفته می‌شده. به‌مرور زمان، کومه تبدیل به کُم شده، و بعد هم از معرب اون، یعنی قم استفاده کردن.
قصه قم
اونچه مسلمه، اینه که قم از دوره ساسانیان به قامت شهر دراومده و بعد از ورود مسلمون‌ها به ایران هم به‌خاطر جایگاه فاطمه معصومه بین شیعیان، به محل توجه مردم تبدیل شده. شاهان صفوی با توجه به رابطه‌شون با دین اسلام، بیش از همیشه به این دیار توجه کردن و قم در گذر تاریخ جلو اومده، تا امروز که می‌شه گفت به پایتخت مذهبی ایران تبدیل شده.
راستی، جالبه بدونین فردوسی عزیز هم در شاهنامه بی‌بدیلش، نام قم رو سه بار آورده:
بفرمود عهد قم و اصفهان
نهاد بزرگان و جای مهان
زندگی در قم چه حس‌وحالی داره؟
به‌طور کلی، قم یکی از شهرهای مهاجرپذیر ایرانه. چه مهاجرهایی که از گوشه‌وکنار کشور، سعی دارن خودشون رو به پایتخت نزدیک کنن، و به‌خاطر فاصله ۱۲۰کیلومتری قم با تهران، ساکن این شهر می‌شن، و چه مهاجرانی که از داخل و خارج کشور، برای تحصیل علوم اسلامی و تذهیب نفس به این شهر میان.
بنابر برآوردها، کالاهای اساسی، مثل خوراکی‌ها و پوشیدنی‌ها رو می‌شه تو قم، ارزون‌تر از سایر کلان‌شهرها خرید، اما تو خرید و اجاره مسکن، نباید انتظار قیمت‌های چندان متفاوتی داشته باشین.
قم رو پایتخت مذهبی ایران می‌دونن، و به‌خاطر وجود حرم حضرت معصومه، حوزه علمیه و سایر مکان‌ها و مراکز مذهبی تو این شهر، مسلما باید انتظار شهری مذهبی رو داشت، که حاکمیتش به آموزه‌های دینی تأکید داره، و مردمش هم سعی به رعایت اون‌ها می‌کنن.
حتما چیزهایی درباره شوربودن آب این شهر هم شنیدین، ولی این مال قدیم‌ها بود. این‌روزها آب قم دیگه شور نیست.اما هنوز هم آب شهری مطلوبیت چندانی برای آشامیدن نداره. بیشتر قمی‌ها از آب لوله‌کشی فقط برای شست‌وشو استفاده می‌کنن. برای آشامیدن و پخت‌وپز هم یا دستگاه تصفیه آب خونگی دارن، یا آب معدنی می‌خرن.
آب و هوای شهر قم
این منطقه به‌خاطر اختلاف زیادش با سطح دریا که از ۸۰۰ تا ۳۲۰۰ متر برآورد می‌شه، اقلیم‌های نیمه‌خشک تا گرم‌وخشک داره. دخالت عواملی مثل نزدیکی به کویر هم باعث شده این استان رطوبت کمی داشته باشه.
بادهای شرقی از طرف بیابون‌های مرکزی ایران به نواحی مرکزی و شرقی قم می‌وزن، و به همین خاطر، خشکی و گردوغبار زیادی با خودشون میارن، و باعث ایجاد آلودگی تو سطح شهر می‌شن.
راستی، قمی‌ها شهر خودشون رو از معدود شهرهای ایران می‌دونن که می‌شه تا دم‌دمای صبح تو خیابون‌هاش قدم زد و بدون هیچ مزاحمتی، زندگی کرد. اصلا خیلی‌هاشون شبگرد هستن و علاقه زیادی به گشت‌وگذار زیر آسمون پرستاره قمِ جان دارن.
خوراک‌های قم|پیشنهادهایی برای شکم گردی در قم
همه‌جای دنیا، شکمگردی از پرطرف‌دارترین شکل‌های گردشگریه، اون‌قدری که یه اینفلوئنسر یوتیوبی رو دیدم، که از نیویورک آمریکا راه افتاد و خودش رو با هواپیما و قطار و ماشین رسوند ایتالیا، شهر ناپل، دم در پیتزافروشی لانتیکا (L’Antica pizzeria)، برای خوردن یه پیتزای به‌ظاهر ساده!
قم هم مقصد شکمگردی کم نداره. مثلا برای خرید سوهان، همون ورودی شهر، می‌تونین سراغ خیابون امام و بعد هم خیابون شهید بهشتی رو بگیرین. قدیمی‌ترین شعبه سوهان ساعدی‌نیا توی همین خیابونه.
البته خود قمی‌ها، سوهان محمد سیما رو خیلی دوست دارن، که توی خیابون توحیده. یا اصلا به بلوار نواب صفوی برین، و چند قدم پایین‌تر از میدون آزادگان، سراغ سوهان‌پزی توحید یا برادران نیکوصحبت رو بگیرین، که سوهان رو همون‌جا، جلوی چشماتون می‌پزن، و داغ‌داغ تحویل می‌دن!
صدالبته که همه این سوهان‌ها رو می‌شه از فروشگاه‌های دیگه هم خرید. اصلا می‌شه توی خونه‌تون بشینین و سفارش اینترنتی بدین. ولی حیف نیست؟ حیف نیست تا قم برین، و سری به فروشگاه‌های اصلیشون نزنین؟
از بحث شیرین و پسته‌طوری سوهان که بگذریم، اگه تو کوچه‌های قم مشغول قدم‌زنی بودین و بوی بیهوش‌کننده گوشت تفت‌داده گوسفندی با ادویه‌های ایرونی از یه خونه به مشام‌تون رسید، بدونین که خانوم خونه مشغول پختن آبگوشت قنبید (Qonbid) برای ناهاره! آبگوشتی که گوشت سردست گوسفند، کلم قمری (Qomri) یا کلم قمی (Qomi)، گندم پوست‌کنده، لوبیا سفید، رب تازه و پودر لیمو عمانی، مواد اولیه مشترکش بین بیشتر دستورهای پخته.
آبگوشت هویج برگه، آبگوشت یخنی بادمجون، کوفته قمی، دم‌پختک قمی، آش قنبید، ماش‌ماشک و کلی غذاهای خوشمره دیگه هم هستن که بعضی‌هاشون رو می‌تونین توی منوی رستوران ارگ سالاریه تو بلوار امین، رستوران مرتضوی تو شهرک قدس، یا سفره‌خونه سنتی قم قدیم تو بلوار بوعلی‌سینا پیدا کنین، که این آخری غذاها رو تو ظرف‌های مسی هم سرو می‌کنه.
خلاصه انواع سوهان، انواع حلوای سنتی، حلوا ارده، ارده شیره، نون کسمه، نون تافتون، و نون‌شیرینی، از رایج‌ترین خوراکی‌های سنتی این منطقه به حساب میان که برای سوغاتی هم عالی هستن. بعد از یک شکم گردی عالی وقت تماشای دیدنی‌های تاریخی قمه که کمتر جایی ازشون صحبت شده.
دیدنی‌های تاریخی کهن‌شهر قم
حالا که سیر شدین، بیاین دوری توی خیابون‌های قم بزنیم. از حرم حضرت معصومه شروع می‌کنیم؛ مجموعه‌ای که جزو شاهکارهای معماری ایرانی و اسلامی محسوب می‌شه. این مجموعه آرامگاهی، از بناها و نمادهای مختلفی تشکیل شده، که هرکدوم‌شون، قصه‌ای شنیدنی دارن.
حرم حضرت معصومه (س)
بنای گنبد فعلی این حرم، حول‌وحوش سال ۹۲۵ هجری قمری (۱۵۰۴ میلادی) تو دوره شاه اسماعیل یکم (اولین پادشاه صفوی) شکل گرفت. سال ۱۲۱۸ قمری (۱۷۹۷ میلادی)، یعنی تو دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار هم خشت‌های طلا، جای کاشی‌کاری‌ها رو گرفتن و گنبد طلایی درست شد.
گنبد اصلی، گل‌دسته‌ها، نقاره‌خانه، ایوان‌ها و بقیه اجزای این حرم، از همون دوره صفوی تا امروز، مدام بازسازی شدن و همیشه سعی شده در عین بازسازی، به جذابیت‌های اون‌ها هم اضافه بشه.
مثلا ضریح فاطمه معصومه که زیر گنبد اصلی قرار گرفته، اولش فولادی بوده، اما تو دوره قاجار روی نقره قلم‌زنی شده، و کتیبه قسمت‌های بالاییش هم طلاکاری شده. خلاصه هر گوشه این مجموعه رو که ببینین، پر از جذابیت‌های بصری و دیدنی‌های معماری ایرانی و اسلامیه.
بازار قم
بعد از حرم، می‌تونین سری به بازار قم بزنین، بازاری که نه‌تنها صنایع دستی و ادویه‌جات و سوغاتی‌هاش شما رو صدا می‌زنن، بلکه معماری جذابی هم داره، و بزرگ‌ترین سقف ضربی (از سنتی‌ترین شکل‌های ساخت سقف) ایران هم توی همین بازار، و برای تیمچه بزرگ ساخته شده.
توی تیمچه بزرگ، کلی حجره فرش‌فروشی هست، که اگه حواستون پرت بشه، شما رو ساعت‌ها محو خودشون می‌کنن. تاروپودهای ابریشمی و رنگارنگی که کنارهم، مناظر شگفت‌انگیزی رو به تصویر می‌کشن، مناظری که هیچی از تابلوهای نقاشی بزرگ‌ترین نقاش‌های تاریخ کم ندارن! خلاصه چه قصد خرید دارین و چه ندارین، حتما به راسته بازار کهنه، راسته بازار نو، سرا ملاحسین و تیمچه بزرگ سری بزنین. چون در لا به لای حجره‌ها تاریخ شما رو صدا می‌زنه. اگر هنوز بعد بازارگردی حسابیتون حوصله دارین، پیشنهاد می‌کنیم که سری به خیابون بوعلی بزنین.
مدرسه فیضیه
مدرسه فیضیه هم از بناهای دیدنیه که جزو آثار ملی هم به ثبت رسیده. اگه از سمت بلوار زائر به حرم حضرت معصومه برید، مدرسه فیضیه رو تو مسیر ورودی صحن عتیق می‌بینین. نکته جالب اینکه اگه سن‌وسال‌تون به اسکناس‌های صدتومنی برسه، حتما تصویر این مدرسه رو روی اون اسکناس‌ها به‌خاطر دارین.
مساجد قم
از مدرسه فیضیه به مسجد جامع قم یا مسجد جامع عتیق برین. این مسجد، بعد از مسجد امام حسن عسگری، قدیمی‌ترین مسجد شهر قمه. . البته تاریخ دقیق ساختش معلوم نیست، اما گفته می‌شه بنای اولیه‌ش تو دوره سلجوقی ساخته شده.
مسجد امام حسن عسگری هم یکی دیگه از مسجدهای فوق‌العاده‌ایه که باید ببینین. بعضی‌ها عقیده دارن بنای اولیه این مسجد به‌دستور شخص امام حسن عسگری ساخته شده. سال ۱۳۵۵ هجری شمسی (۱۹۷۶ میلادی) هم این مسجد رو تو فهرست آثار ملی ایران ثبت کردن.
موزه‌های قم
اگر به تماشای آثار دینی و معماری ایرانی واسلامی علاقه دارین ، به موزه قم یا همون موزه آستانه مقدسه برین که نزدیک مسجد جامع ساخته شده. این موزه از قدیمی‌ترین موزه‌های ایرانه که سال ۱۳۱۴ شمسی (۱۹۳۵ میلادی) در محوطه داخلی حرم راه‌اندازی شد. بعد از حدود نیم قرن، و در سال ۱۳۶۱ (۱۹۸۲ میلادی) این موزه رو به مکان فعلیش، نزدیک میدان آستانه قم منتقل کردن.
موزه قم کلی آثار تاریخی و حتی باستانی، مثل سفالینه‌های پیش از میلاد مسیح، قرآن‌های خطی، کاشی‌هایی از دوره‌های مختلف اسلامی، آثار منبت‌کاری و حجاری و نقاشی و خلاصه هزارویک اثر قدیمی تماشایی دیگه رو تو خودش جا داده، که اگه اهل تاریخی‌گردی باشین، هوش از سرتون می‌برن!
اما این تنها موزه قم نیست، علاوه بر موزه آستانه مقدسه و تماشای مجموعه‌های ارزشمندش پیشنهاد می‌کنیم سری به موزه سنگ، موزه صنایع دستی و موزه خصوصی کتابت در شهر قم بزنین.
خانه تاریخی زند | موزه مردم شناسی قم
توی این گشت و گذارهاتون به خونه تاریخی زند قم که موزه مردم‌شناسی شده هم برین. این خونه تاریخی، به سبک‌وسیاق بناهای دوره قاجار ساخته شده، و تو خیابون انقلاب و محله قدیمی چهار مردان قرار گرفته. . خونه زند جزو فهرست آثار ملی کشورمون به ثبت رسیده. البته این تنها خونه تاریخی در شهر قم نیست. اگر علاقه به دیدن خونه‌های تاریخی دارین حتما سری به خانه امام خمینی(ره)، خانه شاکری(حاج عسگرخان)، خانه بروجردی، خانه لاجوردی، خانه حائری یزدی، خانه شاهرودی، خانه حاج باقر روحانی، خانه زند، خانه توکلی، خانه سید حاجی روحانی، خانه حاجی خان و خانه یزدان پناه بزنین.
آرامستان‌های تاریخی قم
اگر به خانه تاریخی زند توی محله چهار مردان رفتین، سری هم به باغ گنبد سبز بزنین. تو این باغ، سه تا آرامگاه متعلق به حاکمان شهر قم هست که از منظر معماری، جزو شاهکارهای دوره خودشون به حساب میان. از سه تا بنایی که تو این باغ وجود داره، دو تاشون گنبدهای سبزرنگ دارن.
این مجموعه با وجود معماری، تزئینات، و گچ‌بری‌های شگفت‌انگیزی که داره، کمتر موردتوجه گردشگرها قرار گرفته. بنابراین می‌تونین ساعتی رو در آرامش اون‌جا، به کشف رازورمزهای گنبدهای سبز مشغول بشین.
البته قم چند آرامستان تاریخی دیگه مثل آرامستان شیخان، که دکتر قریب مشهور درونش دفن شده، باغ ملی قم و آرامستان نو داره که هر کدومشون یه قصه جالب از تاریخ قم و هزاران قصه از آدم‌هایی که درونشون دفن شدن تو دل خودشون جا دادن.
کوه خضر نبی
درباره محدوده شهر قم می‌گیم، ولی پیشنهاد می‌کنم قم‌گردی رو با بالارفتن از کوه خضر نبی، تموم کنین. این کوه در ۶ کیلومتری مرکز قم به‌سمت جنوب واقع شده، و می‌گن ۳ هزار سال پیش، غاری در دل اون بوده که خضر نبی توش عبادت می‌کرده، و امروزه به‌جای اون غار، مسجدی بر بلندای کوه ساختن.
برای بالارفتن از این کوه، پلکان خوبی ساخته شده، و اگه اهل پله باشین، مشکلی برای بالارفتن ندارین. ولی لذت واقعی زمانی شروع می‌شه که به بالای کوه برسین. از اون‌جا می‌تونین نمای کلی کلان‌شهر قم رو با همه چراغونی‌ها و قشنگی‌هاش ببینین. از دیدنی‌های قم خسته شدین؟ بچه‌ها خسته شدن و باید فکری برای حوصله‌اشون کرد که دیگه سر ریز شده؟ وقت تفریح تو شهر قمه!
مکان‌های تفریحی شهر قم
اگر دوست دارین تو مدتی که در قم به سر می‌برین، دست خانواده رو بگیرین و برای پیک‌نیک به باغ و بوستانی ببرین، سری به بوستان علوی، تو جاده قدیم اصفهان بزنین. برای رفتن به این بوستان باید ماشین داشته باشین، و راه کمی دوره، ولی می‌ارزه! تو این بوستان ۴۰۰ هزارمتری، فضای سبز، شهربازی، سورتمه و باغ پرندگان هم هست.
داخل خود شهر هم می‌تونین سراغ پارک آب و تاب رو بگیرین که تنها پارک آبی قمه و ۳۰هزار متر وسعت داره. توی این پارک آبی، علاوه بر کلی وسیله بازی، می‌تونین به باغ‌رستوران برین، از غرفه‌های اختصاصی، دم‌نوش گیاهی و آب‌میوه تازه بخرین، و ماساژ تایلندی بگیرین!
توی بوستان غدیر قم هم می‌تونین سراغ کارتینگ رو بگیرین، و آدرنالین خونتون رو حسابی بالا ببرین!
توی این مقاله از شهر قم براتون گفتیم. اگر مهمون این شهر شدین، حتما وقت بذارین و کوچه وپس کوچه‌هاش رو بگردین و از تجربه‌های منحصربه فردی که می‌تونین توی شهر قم داشته باشین نهایت لذت رو ببرین.
نویسنده: مهدی فیروزی
بلاگر، نویسنده و مترجم هستم. به علوم شناختی، ایده‌پردازی، کارآفرینی و زبان‌های خارجی علاقه زیادی دارم.
