حرم حضرت معصومه (س) | آشنایی با قطب مذهبی شهر قم

حضرت فاطمه معصومه (س)، یکی از خواهرهای امام رضا(ع) هستن که ما ایرانی‌ها، افتخار میزبانی ایشون رو داریم. از گذشته‌های دور، حرم این بانو در شهر قم، بعد از حرم امام رضا(ع)، مقصد تعداد زیادی از مسلمون‌هایی بوده، که برای زیارت و حاجت‌روایی، به این مکان مطهر سفر می‌کنن. شما می‌تونین با ورود به این حرم، علاوه‌بر زیارت این بانوی بزرگوار، گوشه‌هایی از تاریخ شهر قم، مثل مدرسه فیضیه قم، موزه حرم، معماری بی‌نظیر اسلامی و آرامگاه مشاهیری مثل پروین اعتصامی و شهید مطهری رو هم مشاهده کنین. جالبه بدونین که حتی چندتا از شاه‌های صفوی و قاجار هم در این مکان دفن شدن. ما در ادامه این متن، شما رو با جزییات بیشتری از این مکان مقدس و بخش‌های دیدنی این مجموعه آشنا می‌کنیم.

فاطمه معصومه(س) دختر حضرت کاظم(ع) و بانو نجمه‌خاتون، مادر امام رضا(ع) بودن. ایشون وقتی ده‌ساله بودن، پدر بزرگوارشون رو از دست دادن و به برادرشون، امام رضا(ع) علاقه زیادی داشتن. وقتی امام رضا، مجبور می‌شن به خراسان هجرت کنن؛ این بانو دوری برادر رو طاقت نمیارن و بعد از یک سال تحمل فراق، تصمیم می‌گیرن که به دیدن برادرشون برن. حضرت معصومه حدودا هزار و دویست و پنجاه سال پیش ، به ایران سفر می‌کنن. اما متاسفانه قبل از اینکه بتونن به خراسان برسن؛ در شهر ساوه بیمار می‌شن. در این مورد چندین روایت وجود داره. یه عده از تاریخ‌نویس‌ها معتقدن که تعدادی از دشمن‌های اهل بیت، توی ساوه کمین می‌کنن و به کاروان این حضرت حمله می‌کنن. در این حمله، 23 نفر از برادرها و برادرزاده‌های حضرت معصومه به شهادت می‌رسن و ایشون از غم از دست دادن عزیزانشون بیمار می‌شن. یه گروه دیگه هم می‌گن، که بعد از حمله به کاروان این حضرت، ایشون به دست یک زن مسموم می‌شن.
بعد از اینکه بانو بیمار می‌شن، به همراهانشون می‌گن که از پدرشون شنیدن «قم، مرکز شیعیان اهل بیته»، بنابراین به دعوت یکی از بزرگان شهر قم، یعنی موسی‌بن‌خزرج، به این شهر می‌رن. اما به دلیل اینکه بیماری این حضرت، خیلی شدت می‌گیره، فقط 17روز بعد از اقامت در قم، در سن ۲۸سالگی، از دنیا می‌رن و پیکر پاکشون رو در باغ بابلان، دفن می‌کنن. موسی‌بن‌خزرج، خونه‌ای که حضرت معصومه در اونجا ساکن بودن رو وقف می‌کنه. باغ بابلان هم کم‌کم تبدیل می‌شه به آرامگاه تعداد زیادی از امام‌زاده‌های معصوم و بزرگان و مشاهیر دیگه.

مکان دقیق مزار حضرت معصومه (س)

توی کتاب تاریخ قم، از محل دفن حضرت معصومه(س) با اسم «بابِلان» یاد می‌شه؛ در واقع حرم ایشون به رودخونه‌ای به اسم اناربار خیلی نزدیکه و بابل به معنی جاییه که آب بسیار زیادی داره. «با» به معنی آب و «بِل» به معنی بسیار زیاده. بنابراین می‌شه گفت که دلیل این اسم هم همین موضوع بوده. از طرف دیگه به دلیل احترام زیادی که برای این بانو قایل بودن، ایشون رو در یه قبرستون عمومی دفن نکردن. از اونجایی که در فرهنگ ایران زمین، آب بسیار مقدس شمرده می‌شده؛ پس دفن این حضرت در چنین مکانی نشان احترامیه که مردم به ایشان گذاشتن. روایتی هم در مورد زمان دفن ایشون بیان شده که بر اساس اون، دو سوار نقاب‌دار، از سمت صحرا اومدن، بدون اینکه با کسی صحبتی کنن، اعمال مربوط به دفن این بانو رو انجام دادن و بعد غایب و ناپدید شدن. توی سفرنامه ژان شاردن، به این موضوع هم اشاره شده که بعضی از مردم قم، در گذشته معتقد بودن که حضرت معصومه در اون مکان به آسمون عروج کردن. باغ بابلان، تا حدود هفتصد سال پیش یعنی قرن هشتم قمری بیرون از شهر قم قرار داشته؛ اما الان، با گسترش شهر، حرم حضرت معصومه(س) در مرکز شهر قم قرار گرفته.

تاریخچه ساختمان حرم حضرت معصومه (س)

ساخت بنای این حرم، داستان‌های زیادی داره. بعد از وفات حضرت معصومه، ابتدا اشعریون یه سایه‌بون از جنس نی بوریا، برای مزار ایشون می‌سازن. اما بعدها، دختر امام جواد(ع) یعنی حضرت زینب، یه بنا از آجر، سنگ و گچ برای این آرامگاه مطهر ساختن. بعد از اون بود که هر بانویی از خاندان امامت رو، که در شهر قم فوت می‌شدن، در کنار مرقد حضرت معصومه دفن می‌کردن. شش بانو، از جمله خود حضرت زینب، دختر امام جواد، هم در این مکان دفن شدن. به همین دلیل دو تا قبه برج‌مانند دیگه هم، کنار آرامگاه حضرت معصومه ساخته شد.

دوره‌های قبل از صفویه
سال 457 قمری بود؛ که میرزا ابوالفضل عراقی، به‌جای سه قُبه یا گنبد جداگونه، یه قبه بزرگ آجری با کاشی‌کاری معرق برای این حرم مقدس ساخت. این ساختمون تا دوره صفویه هم باقی موند. برای همین اکثرا معتقدن که در دوره حمله مغول با اینکه شهر قم آسیب زیادی دیده؛ اما به این حرم آسیبی وارد نشده. سلطان ‎محمد الجایتو، سلطان ایلخانی، هم نفر بعدی بوده که به بازسازی حرم پرداخته، مدرک این موضوع هم، وجود کاشی‌هایی با تصویر سوارهای مغول در این مکانه. تو دوره مظفریان هم، امیر وقت دستور داد کاشی‌های مختلفی رو برای این مرقد بسازن. گفته می‌شه توی دوره سلجوقی، معمولا برای مکان‌هایی مثل آرامگاه این بانو، یک بنای بدون دیوار می‌ساختن که روی چهار ستون قرار می‌گرفته. اما برای حفاظت از آرامگاه در برابر طوفان و سیل، گاهی اطراف اون رو، با دیوار و دروازه می‌پوشوندن.

دوره صفویه
همونطور که قبلا هم گفتیم، اون بنای اولی که ساخته شد تا دوره صفوی باقی موند. اما همسر شاه اسماعیل اول، یعنی شاه‎بیگم صفوی، اقدام به بازسازی این بنا کرد. به دستور خانم شاه‌بیگم، گنبد به صورت هشت صفحه‌ای دراومد و یه بارگاه با ایوون و مناره‌های بلند هم جلوی گنبد ساخته شد. خود شاه اسماعیل اول هم، قبلا یه ایوون تو قسمت شمالی این آرامگاه، معروف به ایوون طلا رو ساخته بود. کلا معماری دوره صفوی به تزئینات جذابش معروفه و تو همین دوره بود که تزیینات کاشی‌کاری زیبایی به بنا اضافه شد.
اولین ضریح حرم رو هم، شاه طهماسب اول صفوی ساخت. این ضریح آجری بود و با کاشی‌های معرق و هفت‌رنگ، تزئین شده بود. شاه طهماسب کسی بود که مدرسه فیضیه رو به صحن قدیمی حرم وصل کرد. در مورد این مدرسه بعدا بیشتر صحبت می‌کنیم. نفر بعدی که در دوره صفویه این مجموعه رو گسترش داد شاه صفی بود. اون صحن زنانه، که الان با اسم مسجد طباطبایی شناخته می‌شه رو ساخت. در زمان صفوی، این حرم چهار حیاط زیبا و سرسبز داشته که در یکی از حیاط‌ها اتاقی برای پذیرایی از مردم فقیر ساخته شده بود. حتی افراد بدهکاری که نمی‌تونستن بدهیشون رو بپردازن به این مکان پناه می‌بردن. شکوه و زیبایی این حرم به حدی بود که علاوه بر ارزش معنوی و مذهبی، یک راهنمای خوب برای مردمی که به قم سفر می‌کردن محسوب می‌شده. اما متاسفانه اشرف افغان بعد از حمله به ایران، آثار ارزشمند این حرم رو غارت کرد.

شکوه حرم حضرت معصومه در دوره صفوی از زبان تاریخ‌نویسان

اروپایی‌های زیادی وقتی به این مکان می‌رسیدن به علت تشابه اسمی، فکر می‌کردن اینجا آرامگاه حضرت فاطمه زهرا(س) دختر پیامبر اسلامه. با این وجود همه اون‌ها معتقد بودن که این مکان بسیار باشکوهه. کمپفِر در دوره شاه سلیمان، توی سفرنامه‌اش لقب برجسته‌ترین، بزرگترین و زیباترین مقابر متبرک ایران رو به همین حرم مطهر می‌ده. توی سفرنامه شاردن هم حرم حضرت معصومه مکانی بسیار مقدس برای مردم ذکر شده که چهار صحن داشته و یه دیوار پهن هم بین رودخونه و حرم برای جلوگیری از آسیب به حرم ساخته شده بود. در حال حاضر بخاطر عقب‌نشینی رودخونه، فاصله حرم تا رودخونه بیشتر شده. از بین اون چهار صحن هم، اولیش به مدرسه علمیه دارالشفا و دومی و سومی به محل ساخت مدرسه فیضیه تبدیل شدن؛ صحن چهارم هم همون صحن قدیمیه.
این مورخ فرانسوی، در توصیف مزار حضرت معصومه هم می‌گه، ورودی بارگاه این حضرت، 550 متر ارتفاع داشته و بسیار بزرگ و باشکوه بوده. سردر این مکان از سنگ مرمر ساخته شده و سطح داخلی گنبد هم با کاشی‌های لاجوردی تزئین شده بوده. اطراف مزار نرده‌ای نقره‌ای به ارتفاع 180 سانتی‌متری وجود داشت و اون رو برای جلوگیری از تماس دست زائران با مقبره و فرسودگی مزار، نصب کرده بودن. مقبره با پرده‌های مخمل پوشیده شده بود و فقط با اجازه خادم‌ها قابل دیدن بود. قندیل‌های بزرگ و سنگینی هم از سقف آویزون بودن که به متصدی‌های اون، قندیل‌چی می‌گفتن. کل فضای بارگاه هم از فرش‌های نفیسی پوشیده شده بوده.

حرم متبرک قم دوره قاجاریه

این بنا تا دوره قاجار، مرمت یا تغییر خاصی نداشته؛ اما در این دوره، فتحعلی شاه، حدود صد هزار تومن نذر این حرم می‌کنه و دستور می‌ده که یه گنبد با 12هزار خشت طلاکاری شده و بعد از اون، یه ضریح نقره‌‌ای، برای این آرامگاه ساخته بشه. تو همین دوره گلدسته‌ها هم طلاکاری شد و کف حرم رو با سنگ مرمر پوشوندن. یه در طلاکاری هم جای در بزرگ چوبی رو گرفت و زیر گنبد و دیوارها هم با تزیینات مختلفی مثل آیینه‌کاری بازسازی شد. کاشی‌کاری‌های گلدسته‌ها هم، تو زمان ناصرالدین شاه انجام شد.

حرم حضرت معصومه در دوره معاصر

ساخت مسجد طباطبایی، موزه حرم و مسجد اعظم در دوران معاصر انجام شده. همچنین در این دوران، ضریح حرم مجددا بازسازی شد. در بخش‌های نقره‌ای ضریح، از نقره 92 درصد استفاده شده و توسط استادکارهای قلمزنی اصفهانی ساخته شده. داخل ضریح این حضرت هم با کاشی و سنگ مرمر مرمت شد. همینطور گنبد بنا هم که کمی آسیب دیده بود تو سال 1380 شمسی، بازسازی می‌شه. توی این مجموعه، تو سال‌های اخیر، امکانات خاصی هم برای پذیرایی از زائرین حضرت معصومه(س) فراهم آوردن. به این ترتیب علاوه بر آرامش معنوی‌ای که در این حرم مقدس نصیبتون می‌شه؛ می‌تونین با آسودگی خیال به زیارت و بازدید از بخش‌های مختلف این زیارتگاه بپردازین.

ساختار معماری بخش‌های مختلف حرم حضرت معصومه (س)

معماری این حرم تو هر دوره تغییر کرده، بازسازی و مرمت شده. این مکان در جهت قبله، با ساخته شدن صحن‌های مختلف، گسترش پیدا کرده. بطورکلی زائر باید از حیاط‌های بست، دارالشفا، فیضیه و عتیق، عبور کنه و وارد بنای اصلی مقبره بشه. در سال ۹۵۰، دیوارهایی با ارتفاع دو متر با نقش حفاظتی، دور مرقد حضرت معصومه قرار گرفته بود؛ که الان داخل ضریح قابل مشاهده هستن. این بنا از باشکوهترین مکان‌های مذهبی با هنر و معماری اسلامیه که برخی از تزئینات بکار رفته در اون، حدود 1000 سال قدمت داره.
در حال حاضر این مکان، چند ورودی با اسم‌های باب الکوثر، باب الشفا، باب القبله، باب الجنه، باب الکرامه و باب العلم داره. طول بقعه متبرکه هم ۲٫۹۵ متره، عرض اون ۱٫۲۰ و ارتفاعش هم ۱٫۲۰ متره. راجع به ورودی‌ها هم بهتره یه نکته‌ای رو بدونین؛ باب الکوثر و باب الشفا ورودی‌های اصلی حرم محسوب می‌شن و اتوبوس‌های برقی‌ای هم برای زائرین، در کنار اون‌ها قرار گرفته. در قسمت شرقی (خیابان عمار یاسر) هم، یه پارکینگ روباز و در بلوار زائر، یه پارکینگ طبقاتی وجود داره. توی این مکان مقدس، شما می‌تونید نمونه‌های بی‌نظیری از مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، آیینه‌کاری، کتیبه‌نگاری و معماری سبک اصفهانی و… رو مشاهده کنید. گلدسته‌های این حرم شامل گلدسته‌های اتابکی، گلدسته‎‌های اصلی حرم (در اطراف ایوان طلا) و گلدسته‌های کوتاه (برای اذان گفتن) می‌شن. گلدسته‌های ایوان طلا، از کاشی گره‌ای، به‌شکل مارپیچ ساخته شدن و اسامی مبارک«الله»، «محمد» و «علی» روی اون‌ها نوشته شده.

صحن‌های حرم حضرت معصومه

حرم حضرت معصومه(س) چند تا صحن به اسم‌های صحن عتیق، صحن نو یا جدید، صحن صاحب‌الزمان(ع) و صحن‌های جدید پیامبر اعظم(ص) و صحن جوادالائمه(ع) داره. صحن عتیق که به صحن قدیم یا صحن امام هادی(ع) هم معروف شده؛ هفت تا ایوون داره و اسم مشهورترین ایوون اون، ایوون طلاست که در دوره فتحعلی ‎شاه قاجار طلاکاری شده. ایوون‌های این صحن با مقرنس‎کاری، آینه‌کاری، گچ‎بری و کتیبه‎های نفیسی تزئین شدن. صحن جدید هم که اسم دیگه‌اش صحن اتابکی یا صحن امام رضا(ع) هست؛ ساخته میرزا علی ‎اصغرخان اتابک در ۱۳۰۳ هجری قمریه. این صحن هم هفت تا ایوون داره و مشهورترین اون‌ها ایوون آینه هست. شکل کلی این صحن، یه چندضلعی نامنظمه که کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری و کتیبه‎های کوفی و نسخ و ثلث داره. صحن صاحب‌الزمان هم مساحتش به هشت هزار مترمربع می‌رسه و چهارتا ورودی در چهار جهت داره. در دیواره‌های این صحن، نقش‌هایی از کتیبه‌های قرآنی، با جنس سیمان سفید و آجر دیده می‌شه. موضوعی که در مورد صحن‌های این حرم باید بهش اشاره کنیم، حس سبکی و آرامش وصف‌نشدنی اون‌هاست. و البته در شب‌، زیبایی این مکان باشکوه، با چراغ‌های متنوع و انعکاس نور اون‌ها روی گنبد و گلدسته‌های طلایی، دوچندان می‌شه.

رواق‌های حرم حضرت معصومه

این حرم چند رواق داره؛ رواق غربی که توسط محمدتقی میرزا حسام‎‌السلطنه، به جای مهمان‌سرای شاه طهماسب ساخته شد. رواق شرقی یا رواق آینه رو هم علی‌اصغرخان اتابک با ارتفاع 5متر، طول ۲۳ متر و عرض ۳٫۵ متر ساخته. رواق شاه‎ صفی یا حرم زنانه، به دستور شاه‎ عباس احداث شد و شاه‎ صفی هم در همین مکان دفن شده. دستور ساخت رواق و گنبد شاه‎ عباس دوم رو شاه سلیمان داد و رواق و گنبد شاه‎ سلیمان هم با دستور سلطان‎ حسین ساخته شد. آخرین رواق قدیمی حرم، یعنی رواق طباطبایی هم، به‌شکل مثلث و با تلاش حاج‎ آقا محمد طباطبایی ساخته شد. به‌تازگی رواق کودک و نوجوان حرم حضرت معصومه(س) هم برای دخترها و پسرهای ۴ تا ۶ سال و دخترخانم‌های ۷ تا ۱۱ ساله افتتاح شده؛ توی این رواق، برنامه‌های مختلفی برای کودکان برگزار می‌شه.

بناهای جانبی حرم حضرت معصومه (س)

این حرم مطهر مساجد مختلف، موزه، کتابخونه و بخش‌های جانبی گوناگونی داره. هر کدوم از این بخش‌ها هم از لحاظ تاریخی و فرهنگی، مکان‌های بسیار با ارزشی هستن که توصیه می‌کنیم بعد از زیارت حضرت معصومه، حتما از اون‌ها دیدن کنین.

مدرسه فیضیه قم

مدرسه فیضیه، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه قم به شمار میره. بنای اصلی این مدرسه از دوره صفوی و حتی شاید قبل از اون وجود داشته و به مدرسه صحن یا مدرسه آستان معروف بوده. این مدرسه که تو سال 1214 هجری قمری تکمیل شده و دو طبقه و چهارتا ایوون‌ داره. تعداد مجموع حجره‌های اون، به 80 عدد می‌رسه و با اینکه حجره‌های پایینی اون متعلق به دوره قاجاره اما کاشی‌کاری‌های معرق ایوون جنوبیش مربوط به دوره صفوی می‌شه. دلیل نامگذاری این مدرسه رو اقامت یکی از علمای دوره صفویه، یعنی فیض کاشانی، داماد ملاصدرای شیرازی بیان کردن. از دهه 40 شمسی، مدرسه فیضیه پایگاهی برای مبارزه با نظام سلطنتی می‌شه و این موضوع باعث بیشتر شدن شهرت این بنا می‌شه.

مساجد حرم

مسجد اعظم قم یا مسجد آیت‌الله بروجردی تو سال ۱۳۳۷شمسی، توسط سید حسین طباطبایی بروجردی ساخته شد. این مسجد که کنار آرامگاه حضرت معصومه ساخته شده؛ یه گنبد آبی‌رنگ 24متری داره. در حال حاضر این بنا هم از مراکز تدریس حوزه علمیه قم محسوب می‌شه. یکی دیگه از مساجد قدیمی حرم، مسجد بالاسره که قدیمی‌ترین و در عین حال یکی از زیباترین بخش‌های حرمه. این مسجد در دوره صفوی ساخته شده و تو اون دوره مهمانسرا بوده. روحانیانی مثل شهید مطهری، آیت‌الله بهجت، آیت‌الله طباطبایی، آیت‌الله گلپایگانی و آیت‌الله آملی در این محل دفن شدن. علت نامگذاری این مسجد هم اینه که در قسمت بالای سر حضرت معصومه(س) ساخته شده بود.
مسجد طباطبایی هم مسجد دیگه‌ایه که اونو در مکانی که قبلا به عنوان صحن زنانه می‌شناختن؛ احداث کردن. بانی ساخت اون حاج آقا محمد طباطبایی بود. در این حرم مقدس مسجد دیگه‌ای هم به نام مسجد شهید مطهری وجود داره که بیشتر مراسم مذهبی رو در این مسجد برگزار می‌کنن.

موزه آستان مقدس

اگه به دیدن اشیا قدیمی علاقه دارین می‌تونین به موزه حرم، که یکی از قدیمی‌ترین جاذبه‌های شهر قمه برین. توی این موزه آثار تاریخی‌ای از پادشاه‌ها و آثار هدیه شده به حرم حضرت معصومه دیده می‌شه. نقاشی، شیشه‌گری، پارچه‌بافی، فلزکاری، خاتم‌کاری، حجاری، قرآن‌هاى خطى، سنگ‌های قیمتی، تابلوهای خط و… نمونه‌هایی از موارد مهمیه که توی این موزه می‌تونین ببینین. مساحت این موزه در سال 1361 حدود 500 مترمربع بوده اما الان بیشتر از 1200 مترمربع شده. این موزه یکی از قدیمی‌ترین موزه‌های کل کشور هم محسوب می‌شه.

کتابخانه حرم

سال 1331 هجری شمسی، با تلاش تولیت آستان مقدس حرم حضرت معصومه، سید ابوالفضل، کتابخونه‌ای چهار طبقه با 12هزار ‌مترمربع زیربنا تاسیس شد. این کتابخونه الان توی صحن پیامبر اعظم(ص) قرار داره. سید ابوالفضل، 1500 جلد کتاب هم به این کتابخانه هدیه داد. در حال حاضر کتاب‌های چاپی، خطی، سنگی، چاپ سربی و… زیادی توی این کتابخونه وجود داره که بهتره فرصت دیدن و استفاده از این گنجینه رو به هیچ‌عنوان از دست ندین.

مشاهیر مدفون در حرم حضرت معصومه

بعد از اینکه باغ بابلان به آرامگاه حضرت معصومه تبدیل شد؛ آدم‌های مهمی بعد از مرگ، تو دوره‌های مختلف به این منطقه منتقل می‌شدن و اطراف آرامگاه ایشون، دفن می‌شدن. ازجمله معروف‌ترین اون‌ها خانم پروین اعتصامی، شهید مرتضی مطهری، آیت‌‌الله بروجردی، آیت‌الله بهجت، قطب‌الدین سعدابن هبه‌الراوندی، کامران میرزا، احمد مشیرالسلطنه، علی‌اصغر اتابک، حسن مستوفی‌الممالک، شهید دکتر مفتح، شیخ فضل‌‌الله نوری، مهد علیا، منوچهر معتمدالدوله، قهرمان میرزا و… هستن. در حرم حضرت معصومه(س) پادشاه‌هایی مثل شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان، شاه سلطان حسین، در دوره صفوی و فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار هم دفن شدن. همه این موارد نشون‌دهنده اهمیت والا و همیشگی این مکان در بین مردمه.